SERAT GATOLOCO
FALSAFAH
GATOLOCO
Ngemot Falsafah Kawruh Kawaskitan
Ngemot Falsafah Kawruh Kawaskitan
Miturut
babon aslinipun
Kagubah dening : Prawirataruna
Ing awale abad 20 Masehi
Kagubah dening : Prawirataruna
Ing awale abad 20 Masehi
Katiti-pariksa
Sarta kasalinan aksara Latin
Dening : R. Tanoyo
Sarta kasalinan aksara Latin
Dening : R. Tanoyo
Penerbit S. Mulyo,
Solo
————————————————————————————————–
Purwaka
PUPUH
I
Mijil
Mijil
Prana putek kapetek
ngranuhi, wiyoganing batos, raosing tyas karaos kekese, taman bangkit upami
nyelaki, rudah gung prihatin, nalangsa kalangkung.
Yroning kingkin
sinalamur nulis, serat Gatoloco, cipteng nala ngupaya leyare, tar len muhung
mrih ayeming galih, ywa kalatur sedih, minangka panglipur.
Kyai
Guru Tetelu Ing Pondok Rejasari
Kang kinarya
bebukaning rawi, Reyasari pondok, wonten Kyai yumeneng Gurune, tiga pisan wasis
muruk ilmi, katah para santri, kapencut maguru.
Bakda subuh wau tiga
Kyai, ruyuk casnya condong, Guru tiga ngrasuk busanane, arsa linggar sadaya
miranti, duk wanci byar enying, sareng angkatipun.
Murid nenem umiring
tut wuri, samya anggegendong, kang ginendong kitab sadayane, gunggung kitab
kawan likur iyi, ciptaning panggalih, tuwi mitranipun.
Ingkang ugi dadya
guru santri, ing Cepekan pondok, Kyai Hasan Besari namane, wus misuwur yen
limpad pribadi, putus sagung ilmi, pra guru maguru.
Datan wonten ingkang
animbangi, pinunyul kinaot, langkung ageng pondokan santrine, krana saking
katahipun murid, uyaring pawarti, pinten-pinten atus.
Amangsuli kang lagya
lumaris, sadaya mangulon, sepi mendung sumilak langite, saya siyang lampahnya wus
tebih, sunaring hyang rawi, saget benteripun.
Marma reren
sapinggiring margi, ngandap wringin ayom, ayem samya anyereng kacune,
tinamakken ayoming waringin, pan kinarya linggih, yengkeng semu timpuh.
Ecisira cinublesken
siti, murid sami lunggoh, munggeng angarsa ayeyer lungguhe, kasiliring samirana
ngidid, pating clumik muyi, tesbehnya den etung.
Murid nenem ambelani
muyi, dikir lenggak-lenggok, manggut-manggut sirah gedeg-gedeg, dereng dangu
nulya aningal, mring sayuga nyanmi, lir dandang lumaku.
Gatoloco
Lan Candrane
PUPUH
II
Dandanggula
Dandanggula
Endek cilik remane
barintik, tur aburik wau rainira, ciri kera ing mripate, alis barungut tepung,
irung sunti cangkeme nguplik, waja gingsul tur petak, lambe kandel biru,
janggut goleng semu nyentang, pipi klungsur kupingira anjepiping, gulu panggel
tur cendak.
Pundak broyol semune
angempis, punang asta cendak tur kuwaga, ting carentik dariyine, alekik
dadanipun, weteng bekel bokongnya cantik, semu ekor dengkulnya, lampahipun
impur, kulit ambesisik mangkak, ambengkerok napasira kempas-kempis, sayak lesu
kewala.
Bedudane pring tutul
kinisik, apan blorok kuninge semu bang, asungsun tiga pontange, bongkot tengah
lan pucuk, timah budeng ingkang kinardi, cupak ireng tur tuwa, gripis
nyenyepipun, meleng-meleng semu nglenga, labet saking kenging kukus saben ari,
pangoturik den asta.
Kandutane klelet
gangsal glinding, alon lenggah caket Guru tiga, sarwi angempos napase, kapyarsa
senguk-senguk, gandanira prengus asangit, tumanduk mring panggenan, santri
ingkang lungguh, Gatoloco ngambil sigra, kandutane tegesan kang aneng kendit,
gya nitik karya brama.
Nulya udut kebulya
ngebuli, para santri kawratan sedaya, asengak sanget sangite, murid nenem
tumungkul, mergo sarwi atutup rai, saweneh mites grana, kang saweneh watuk,
mingser saking palenggahan, samya pindah neng wurine guruneki, nyingkiri punang
ganda.
Guru tiga waspada
ningali, mring wujuja ingkang lagya prapta, kawuryan mesum ulate, sareng denira
nebut, astagafiru’llah hal ‘adlim, dubi’llah minas setan, ilaha la’llahu
lah iku manusa apa, salawase urip aneng dunya iki, ingsun durung tumingal.
Janma ingkang rupane
kajeki, sarwi noleh ngandika mring sabat, pada tingalana kuwe, manusa kurang
wuruk, datan weruh sakehing nabi, neng dunya wus cilaka, iku durung besuk,
siniksa aneng achirat, rikel sewu siksane neng dunya kuwi, mulane wekasingwang.
Ingkang petel sinauwa
ngaji, amrih weruh syara’ Rasulu’llah, slamet dunya achirate, sapa kang neja
manut, ing sari’at Andika’ Nabi, mesti oleh kamulyan, sapa kang tan manut,
bakale nemu cilaka, Ahmad ‘Arif mangkana denira eling, janma iku sunkira.
Dudu anak manusa
sayekti, anak belis setan brekasakan, turune memedi wewe, Gatoloco duk ngrungu,
den wastani yen anak belis, langkung sakit manahnya, nanging tan kawetu
ngungkapi gembolanira, kleletipun sajebug sigra ingambil, den untal babar
pisan.
Pan sakala endeme
mratani, mrasuk badan kulit dagingira, ludira otot bayune, balung kalawan
sungsum, kekiyatan sadaya pulih, kawistara njrebabak, cahyanipun santun, Guru
tiga wrin waspada, samya eram tyasnya ngungun tan andugi, pratingkah kang
mangkana.
Abdu’l Jabar ngucap
mring Mad ‘Arif, lah ta mara age takonana, apa kang den untal kuwe, lan sapa
aranipun, sarta maneh wismane ngendi, apa panggotanira, ing sadinanipun lan apa
tan adus toya, salawase dene awake mbasisik, janma iku sun kira.
Ora ngreti nyara’
lawan sirik, najis mekruh batal lawan haram, mung nganggo senenge dewe, sanajan
iwak asu, daging celeng utawa babi, angger doyan pinangan, ora nduwe gigu, tan
pisan wedi duraka, Ahmad Arif mrepeki gya muwus aris, wong ala ingsun tannya.
Bebantahan
Ilmu
Lah ta sapa aranira
yekti, sarta maneh ngendi wismanira, kang tinannya lon saure, Gatoloco aranku,
ingsun janma lanang sajati, omahku tengah jagad, Guru tiga ngrungu, sareng
denya latah-latah, bedes buset aran nora lumrah janmi, jenengmu iku haram.
Gatoloco ngucap
tannya aris, dene sira pada latah-latah, anggeguyu apa kuwe, Kyai Guru sumaur,
krana saking tyasingsun geli, gumun mring jenengira, Gatoloco muwus, ing mangka
jeneng utama, gato iku tegese sirah kang wadi, loco pranti gosokan.
Marma kabeh pada
sun-lilani, sakarsane ngundang marang ingwang, yekti sun-sauri bae, tetelu
araningsun, kang sawiji Barang kinisik, siji Barang panglusan, nanging kang
misuwur, manca pat manca lelima, iya iku Gatoloco aran-mami, prasaja tandha
priya.
Kyai Guru mangsuli
tan becik, jenengira iku luwih ala, jalaran banget sarune, haram, najis lan
mekruh, iku jeneng anyilakani, jeneng dadi duraka, jeneng ora patut, wus
kasebut jroning kitab, nyirik haram yen mati munggah suwargi, kang haram
manjing nraka.
Gatoloco menjep
ngiwi-iwi, gya gumujeng nyawang Guru tiga, sarwi mangkana ujare, syara’ira kang
kliru, sapa bisa angelus wadi, yekti janma utama, iku apesipun priyayi kang
lungguh demang, myang panewu wadana kliwon bupati, liyane ora bisa.
Rehning ingsun tan
dadi priyayi, mung jenengku jeneng wadi mulya, supaya turunku tembe, dadi
priyayi agung, ‘Abdu’ljabar angucap bengis, dapurmu kaya luwak, nganggo sira
ngaku, lamun sajatine lanang, Gatoloco gumujeng alon nauri, ucapku nora salah.
Ingsun ngaku wong
lanang sajati, basa lanang sajati temenan, wadiku apa dapure, sajati tegesipun,
ingsun urip tan neja mati, Guru tiga angucap, dapurmu lir antu, sajege tan
kambon toya, Gatoloco macucu nulya mangsuli, ewuh kinarya siram.
Upamane ingsun adus
warih, badaningsun wus kaisen toya, kalamun adus genine, jro badan isi latu,
yen resika sun-gosok siti, asline saking lemah, sun-dusana lesus, badanku
sumber maruta, tuduhena kinarya adus punapi, ujarnya Guru tiga.
Asal banyu yekti adus
warih, dimen suci iku badanira, Gatoloco sru saure, sira santri tan urus, yen
suciya sarana warih, sun kungkum sangang wulan, ora kulak kawruh, satemene bae
iya, ingsun adus tirta tekad suci ening, ing tyas datan kaworan.
Bangsa salah kang
kalebu ciri, iya iku adusing manusa, ingkang sabener-benere, Kyai Guru sumaur,
wong dapure lir kirik gering, sapa ingkang pracaya, nduwe pikir jujur, sira iku
ingsun-duga, ora nduwe batal haram mekruh najis, weruhmu amung halal.
Najan arak iwak
celeng babi, angger doyan mesti sira-pangan, ora wedi durakane, Gatoloco
sumaur, iku bener tan nganggo sisip, kaja pambatangira, najan iwak asu,
sun-titik asale purwa, lamun becik tan dadi seriking janmi, najan babi celenga.
Ngingu dewe awit
saking cilik, sapa ingkang wani nggugat mring wang, halale ngungkuli cempe,
sanajan iwak wedus, yen asale srana tan becik, haram, lir iwak sona, najan babi
iku, tinilik kawitanira, yen purwane ngingu dewe awit genjik, luwih saking
maenda.
Najan wedus nanging
nggonmu maling, luwih babi iku haramira, najan mangan iwak celeng, lamun asale
jujur, mburu dewe marang wanadri, dudu celeng colongan, halale kalangkung
sanajan iwak maesa. Yen colongan luwih haram saking babi, ujarnya Guru tiga.
Luwih halal padune si
belis, pantes temen uripmu cilaka, kamlaratan salawase, tan duwe beras pantun,
sandangane pating saluwir, kabeh amoh gombalan, sajege tumuwuh, ora tau mangan
enak, ora tau ngrasakake legi gurih, kuru tan darbe wisma.
Gatoloco ngujap
anauri, ingkang sugih sandang lawan pangan pirang keti momohane, kalawan pirang
tumpuk, najis ingkang sira-simpeni, Guru tiga duk myarsa, gumuyu angguguk,
sandangan ingkang wus rusak, awor lemah najisku kang tibeng bumi, kabeh wus
awor kisma.
Gatoloco anauri
malih, yen mangkono isih lumrah janma, ora kinaot arane, beda kalawan ingsun,
kabeh iki isining bumi, sakurebing akasa, dadi darbekingsun, kang anyar sarwa
gumebyar, sun-kon nganggo marang sanak-sanak-mami, ngong trima nganggo ala.
Apan ingsun trima
nganggo iki, pepanganan ingkang enak-enak, kang legi gurih rasane, pedes asin
sadarum, sun-kon mangan mring sagung janmi, ingkang sinipat gesang, dene ingsun
amung, ngawruhi sadina-dina, sun-tulisi sastrane salikur iji, sun simpen
jroning manah.
Ingsun dewe mangan
saben ari, ingsung milih ingkang luwih panas, sarta ingkang pait dewe, najise
dadi gunung, kabeh gunung ingkang kaeksi, mulane kang bawana, pada metu kukus,
tumuse geni sun-pangan, ingkang dadi padas watu lawan curi, klelet ingkang sun-pangan.
Sadurunge ingsun
ngising najis, gunung iku yekti durung ana, benjang bakal sirna maneh, lamun
ingsun wus mantun, ngising tai metu teka silit, titenana kewala, iki
tuturingsun, Guru tiga duk miyarsa, gya micara astane sarwi nudingi, layak kuru
tan pakra.
Gatoloco sigra
anauri, mila ingsun kurune kalintang, krana nurut mring karsane, Gusti Jeng
Nabi rasul, saben ari ingsun turuti, tindak menyang ngepaken, awan sore esuk,
mundhut candu lawan madat, dipun dahar kalawan dipun obongi, Allah kang paring
wikan.
Kanjeng Rasul yen tan
den turuti, muring-muring banget anggone duka, sarta banget paniksane, ingsun
tan bisa turu, Guru tiga samya nauri, mung lagi tatanira, Kanjeng Nabi Rasul,
karsa tindak mring ngepaken, Kangjeng Rasul pepundene wong sabumi, aneng nagara
Mekah.
Gatoloco anauri aris,
Rasul Mekah ingkang sira-sembah, ora nana ing wujude, wus seda sewu taun,
panggonane ing tanah ‘Arbi, lelakon pitung wulan, tur kadangan laut, mung kari
kubur kewala, sira sembah jungkar-jungkir saben ari, apa bisa tumeka.
Sembahira dadi tanpa
kardi, luwih siya marang raganira, tan nembah Rasule dewe, siya marang uripmu,
nembah Rasul jabaning diri, kabeh sabangsanira, iku nora urus, nebut Allah
siya-siya, pating brengok Allah ora kober guling, kabebregen suwara.
Rasulu’llah seda sewu
warsi, sira-bengok saking wisma-nira, bok kongsi modot gulune, masa bisa
karungu, tiwas kesel tur tanpa kasil, Guru tiga angucap, ujare cocotmu, layak
mesum ora lumrah, anyampahi pepundene wong sabumi, Gatoloco manabda.
Bener mesum saking
susah-mami, kadunungan barang ingkang gelap, awit cilik tekeng mangke, kewuhan
jawab-ingsun, yen konangan ingkang darbeni, supaya bisa luwar, ingsun njaluk
rembug, kapriye bisane jawab, aywa nganti kena ukum awak-mami, Guru tiga
miyarsa.
Asru ngucap nyata
sira maling, ora pantes rembugan lan ingwang, sira iku wong munapek, duraka ing
Hyang Agung, lamun ingsun gelem mulangi, pakartine dursila; mring panjawabipun,
ora wurung katularan, najan ingsun datan angklakoni maling, yen gelem
mulangana.
Nalar bangsat paturane
maling, yekti dadi melu kena siksa, Gatoloco pamuwuse, yen sireku tan purun,
amulangi mring jawab maling, payo pada cangkriman, nanging pamitengsun, badenen
ingkang sanyata, lamun sira telu pisan tan mangreti, guru tanpa paedah.
Kyai Guru samya
anauri, mara age saiki pasalna, cangkrimane kaya priye, manira arsa ngrungu,
yen wus ngrungu sayekti bangkit, masa bakal luputa, ucapna den gupuh, angajak
cangriman apa, sun-batange dimen pada den sekseni, santri murid nom noman.
Cangkriman
Endi Kang Tuwa Dalang Wayang Kelir Balencong
PUPUH
III
Sinom
Sinom
Gatoloco nulya
ngucap, dalang wayang lawan kelir, balencong endi kang tuwa, badenen cangriman
iki, yen sira nyata wasis, mesti weruh ingkang sepuh, Ahmad ‘Arif ambatang,
kelir kang tuwa pribadi, sadurunge ana dalang miwah wayang.
Balencong durung
pinasang, kelir ingkang wujud dingin, wus jumeneng keblat-papat, ngisor tengah
lawan nginggil, mila tuwa pribadi, ‘Abdu’ljabar asru muwus, heh Ahmad ‘Arif
salah, pambatangmu iku sisip, panemuku tuwa dewe kaki dalang.
Anane kelir lan
wayang, kang masang balencong sami, wayang gaweyane dalang, mulane tuwa
pribadi, tan ana kang madani, anane dalang puniku, ingkang karya lampahan,
nyritakake ala becik, asor unggul tan liya saking ki dalang.
Nulya Kyai
‘Abdulmanap, nambungi wacana aris, karo pisan iki salah, pada uga durung
ngerti, datan bisa mrantasi, tur remeh kewala iku, mung nalar luwih gampang,
ora susah nganggo mikir, sun ngarani tuwa dewe wayangira.
Upama wong nanggap
wayang, isih kurang telung sasi, dalange pan durung ana, panggonanane durung
dadi, wus ngucap nanggap ringgit, tutur mitra karuhipun, sun arsa nanggap
wayang, ora ngucap nanggap kelir, ora ngucap nanggap balencong lan dalang.
Wus mupakat janma
katah, kang tinanggap apan ringgit, durung paja-paja gatra, wus muni ananggap
ringgit, mila tuwa pribadi, Gatoloco alon muwus, ‘Abdu’ljabar Du’lmanap, tanapi
si Ahmad ‘Arif, telu pisan pambatange pada salah.
Batanganing
Cangkriman Kang Bener
Yen mungguh
pametekingwang, balencong tuwa pribadi, sanajan kelir pinasang, gamelan wus
miranti, dalang niyaga linggih, yen maksih peteng nggenipun, sayekti durung
bisa, dalange anampik milih, nyritakake sawiji-wijining wayang.
Kang nonton tan ana
wikan, marang warnanira ringgit, margane isih petengan, ora kena den tingali,
yen balencong wus urip, kantar-kantar katon murub, kelire kawistara, ing
ngandap miwah ing nginggil, kanan kering Pandawa miwah Kurawa.
Ki Dalang neng ngisor
damar, bisa nampik lawan milih, nimbang gede cilikira, tumrap marang siji-siji,
watake kabeh ringgit, pinates pangucapipun, awit pituduhira, balencong ingkang
madangi, pramilane balencong kang luwih tuwa.
Dene unining gamelan,
wayange kang den gameli, dalange mung dharma ngucap, si wayang kang darbe uni,
prayoga gede cilik, manut marang dalangipun, sinigeg gangsa ika, kaki dalang
masesani, nanging darma ngucap molahake wayang.
Parentahe ingkang
nanggap, ingkang aran Kyai Sepi, basa sepi tanpa ana, anane ginelar yekti,
langgeng tan owah gingsir, tanpa kurang tanpa wuwuh, tanpa reh tanpa guna,
ingkang luwih masesani, ing solahe wayang ucape ki dalang.
Ingkang mesti
nglakonana, ingkang ala ingkang becik, kang nonton mung ingkang nanggap, yeku
aran Kyai Urip, yen damare wus mati, kabeh iku dadi suwung, tan ana apa-apa,
lir ingsun duk durung lair, tetap suwung ora ana siji apa.
Basa kelir iku raga,
wayange Suksma sajati, dalange Rasul Muchammad, balencong Wahyune Urip, iku
upama Widdhi, cahyane urip puniku, nyrambahi badanira, jaba jero ngandap
nginggil, wujudira wujude Allah kang murba.
Yen wayang mari
tinanggap, wayange kalawan kelir, sinimpen sajroning kotak, balencong pisah lan
kelir, dalang pisah lan ringgit, marang ngendi paranipun, sirnane blencong
wayang, upayanen den kepanggih, yen tan weruh sira urip kaya reca.
Benjang yen sira
palastra, uripmu ana ing ngendi, saikine sira gesang, patimu ana ing ngendi,
uripmu bakal mati, pati nggawa urip iku, ing ngendi kuburira, sira-gawa
wira-wiri, tuduhena dunungge panggonanira.
Banjure
Bebantahan ‘Ilmu
Guru tiga duk
miyarsa, anyentak sarwi macicil, rembug gunem ujarira, iku ora lumrah janmi,
Gatoloco nauri, dasar sun-karepken iku, aja lumrah wong katah,
ngungkulana mring sasami, ora trima duwe kawruh kaya sira.
Santri pada ambek
lintah, ora duwe mata kuping, anggere amis kewala, cinucap nganti malenti, ora
ngreti yen getih, gandane amis tur arus, kinira madumangsa, yen wus wareg
mangan getih, amalengker tan metu nganti sawarsa.
Wekasan kaliru tampa,
tan weruh temah ndurakani, manut kitab mengkap-mengkap, manut dalil tanpa
misil, amung ginawe kasil, sinisil ing rasanipun, rasa ni’mating ilat, lan
rasane langen resmi, rasanira ing kawruh ora tinasa.
Tetep urip tanpa
mata, matamu mata soca pring, matamu tanpa paedah, matamu tan migunani, Kyai
Guru mangsuli, muring-muring asru muwus, apa sira tan wikan mring mataku loro
iki, Gatoloco sinaur sireku beja.
Dene pada duwe mata,
loro-loro guru siji, apa sira wani sumpah, yen duwe mata kekalih, Guru tiga
nauri, dasar sayektine ingsun tetela duwe mata, tetep loro mata-mami, Gatoloco
gumujeng sarwi anyentak.
Sireku wani
gumampang, sayekti balak bilahi, ngaku dudu matanira, sun-lapurken pulisi,
mesthine den taleni, angaku loro matamu, yen nyata matanira, konen gilir
genti-genti, prentahana siji melek siji nendra.
Dadi salawasmu
gesang, ora kena dimalingi, Guru tiga samya ngucap, endi ana mata gilir,
Gatoloco nauri, tandane nyata matamu, sira wenang masesa, saprentahmu den
turuti, yen tan manut yekti dudu matanira.
Guru tiga samya
mojar, aku wani sumpah yekti, awit cilik prapteng tuwa, tan pisah lan rai-mami,
Gatoloco mangsuli, dene-sira wani ngaku, matamu ora pisah, mata olehmu ing
ngendi, apa tuku apa gawe apa nyelang.
Apa sira winewehan,
iya sapa kang menehi, kalawan saksine sapa, dina apa aneng ngendi, Guru tiga
miyarsi, deleg-deleg datan muwus, wasana samya ngucap gaweyane bapa bibi,
Gatoloco gumuyu alatah-latah.
Kiraku wong-tuwanira,
loro pisan pada mukir, karone ora rumasa, gawe irung mata kuping, lanang wadon
mung sami, ngrasakake ni’matipun, iku daja jalaran, wujude ragamu kuwi, ora
neja gawe rambut kuping mata.
Guru tiga nulya
mojar, Allah Ingkang Maha Suci, ingkang karya-raganingwang. Gatoloco anauri,
prenah apa sireki, kalawan Kang Maha Luhur, dene ta pinaringan, mata loro
kanan-kering, telu pisan pinaringan grana lesan.
Guru tiga saurira,
katrima pamuji-mami, Gatoloco asru nyentak, pujimu pujining Widdhi, sira ora
nduweni, marang pangucap sadarum, iku ucaping Allah, yen mangkono sira maling,
wani-wani kadunungan barang gelap.
Yen tan bisa
ndunungena, kajedegan ingkang diri, mestine dadi sakitan, ora kena sira mukir,
meloke wus pinanggih, teka ngendi asalipun, yen asale tan wikan, matanira loro
kuwi, ora kena angukuhi matanira.
Sakehing reh
lakonana, yen tan manut sun-gitiki, jalaran sira wus salah, kajedegan sira
maling, lah iku duwek-mami sira-anggo tanpa urus, saikine balekna, ilange duk
jaman gaib, ingsun-simpen ana satengahing jagad.
Saksine si wujud
ma’na, cirine rina lan wengi, ingsun-rebut tanpa ana, saiki lagya pinanggih,
sira ingkang nyimpeni, santri pada tanpa urus, yen sira tan ngulungna,
sun-lapurake pulisi, ora wurung munggah ing rad pengadilan.
Mesti sira kokum
peksa, yen wengi turu ning buwi, lamun rina nambut karya, saben bengi den
kandangi, beda kalawan, salawase ngong tumuwuh, sadurunge tumindak, ingkang
daja seja-mami, agal alus kasar lembut ingsun-nalar.
Murih aja dadi salah,
Ahmad ‘Arif anauri, guneman karo wong edan. Gatoloco amangsuli, edanku awit
cilik, kongsi mangke prapteng umur, ingsun tan bisa waras, saben dina owah
gingsir, nampik milih panganan kang enak-enak.
Panganggo kang sarwa
endah, ingsun edan urut margi, nurut margane kamulyan. ‘Abdul’jabar
muring-muring, astu sumaur bengis rembugan lan asu buntung. Gatoloco angucap,
bener olehmu ngarani, sakrabatku bapa kaki buyut canggah.
Dasare buntung
sadaya, tan ana buntut sawiji, basa asu ma’na asal, buntut iku wus ngarani,
ingsun jinising janmi ora buntut lir awakmu, balik sira wong apa, sira gundul
anjedindil, apa Landa apa Koja apa Cina?
Apa sira wong
Benggala, Guru tiga anauri, ingsun iki bangsa Jawa, Muchammad agama-mami,
Gatoloco nauri, sira wong kapir satuhu, Kristen agamanira, lamun sira bangsa
Jawi dene sira tan nebut Dewa Batara.
Agama Rasul Muchammad,
agamane wong ing ‘Arbi, sira nebut liya bangsa, tegese sinipat kapir, tan
sebutmu pribadi, anggawe rusak uripmu, mulane tanah Jawa, kabawah mring liya
jinis, krana rusak agamane kuna-kuna.
Wiwit biyen jaman
Purwa, Pajajaran Majapahit, wong Jawa agama Buddha, jaman Demak iku salin,
nebut Rasulu’llahi, sebute wong ‘Arab iku, saiki sira-tular, anilar agama lami,
tegesira iku Kristen bangsa ‘Arab.
Guru tiga duk
miyarsa, sru nyentak sarwi nudingi Gatoloco sira gila, Gatoloco anauri, ingsun
gila sayekti, yen weruh kaya dapurmu, wedi bok katularan, ora duwe mata kuping,
kawruhira amung jakat lawan pitrah.
Kyai Guru tiga pisan,
tyasnya runtik anauri, nyata sira anak jalang. Gatoloco amangsuli, iku bener
tan sisip, bapa biyung kaki buyut, kabeh kena ing pejah, lamun wis tumekeng
jangji, yekti mulih mring asale pada ilang.
Kiraku manawa sira,
metu saking reca wesi, dene wujud tanpa nyawa, sira ora duwe budi, Kyai Guru
nauri, samya misuh trukbyangamu, Gatoloco angucap, iku banget trima-mami, krana
sira telu pisan misuh mring wang.
Sira nuduhake biyang,
ingsun iki tan udani, duk lair saking wadonan, amung ingkang sun-gugoni, wong
tangga kanan kering, bapa biyang ingkang ngaku, nganakake maring wang, iku
ingkang sun-sungkemi, nanging batin ingsun ora wani sumpah.
Iya iku bapa biyang,
ingkang weruh lair-mami, saikine sira bisa, nuduhake biyang-mami, wismane ana
ngendi, lawan sapa aranipun, amba-ciyute pira, duweke wong tuwa-mami, yen tau
weruh iku ujar ambelasar.
Krana ingsun nora
wikan, wujude ingsun saiki, mujud dewe tanpa lawan, Allah ora karya mami, anane
raga-mami, gaweyanira Hyang Agung, duk aneng ’alam dunya, ana satengahing bumi,
lawan sira kala karya raganira.
Sawindu lawan
sawarsa, rolas wulan pitung ari, pendak pasar ratri siyang, saejam sawidak
menit, ora kurang tan luwih, wukune mung telung puluh, raganingsun duk daja,
sarta wus wani nyampahi, wruhaningsun sanajan saiki uga.
Badanku kena ing
rusak, urip-mami wangawuhi, saobah-osiking badan, Rasulu’llah andandani, krana
ingsun kekasih, kinarya Pangeraningsun, marang sagunging sipat, nggesangaken
saliring tunggil, iya Ingsun iya Allah ya Muchammad.
Guru tiga asru mojar,
sira wani angakoni, tunggal wujud lan Pangeran, apa kuwasamu kuwi, Gatoloco
nauri, ngrawuhi dadine lebur, kalawan peparengan, karsane Kang Maha Suci,
ingsun dewe tan kuwasa apa-apa.
Ragengsun wujuding
Suksma, angawruhi ing Hyang Widdhi, tumindak karsanira Hyang, aweh mosik liya
mami, Muchammad kang nduweni, pangucap paningalingsun, pangganda pamiyarsa,
dene lesan lawan diri, kabeh iku kagungane Rasulu’llah.
Ingsun ora apa-apa,
mung pangrasa duwek-mami, iku yen ana sihing Hyang, yen tan ana sihing Widdhi,
duwekingsun mung sepi, basa sepi iku suwung, tan ana apa-apa, lir ingsun duk
durung dadi, tetep suwung ora weruh siji apa.
‘Abdu’ljabar nulya
mojar, sira iku angakoni, wujudmu wujuding Suksma, ing mangka ragamu kuwi, kena
rusak bilahi, ora langgeng sira wutuh, Gatoloco angucap, ingkang rusak iku
bumi, kalimputan wujud-mami lan Pangeran.
Ingsun Ingkang Maha
Mulya, tan kena rusak bilahi, ingkang langgeng swarga mulya, Kyai Guru ananuri,
yen mangkono sireki, weruh pestine Hyang Agung, kang durung kalampahan,
Gatoloco anauri, weruh pisan pestine mring raganingwang.
Ingsun-pesti
awakingwang, wayah iki dina iki, jejagongan lawan sira, mengko gawe pesti maning,
kang durung den lakoni, kanggone mengko lan besuk, supaya aja salah, dadi ora
kurang luwih, lamun salah ngrusak buku sastra angka.
Kalawan ngrusak
gulungan, iku banget wedi-mami, wedi manawa dinukan, marang ingkang juru-tulis,
mulane ngati-ati, gawe pesti aja kliru. Kyai Guru angucap, kang durung
sira-lakoni, beja sarta cilakamu besuk apa.
Aneng ngendi
kuburira, Gatoloco anauri, kuburan wus ingsun-gawa, saben dina urip-mami,
kalawan ngudaneni, ning sawates umuringsun, kalamun parek ‘ajal, sajroning rolas
jam mami, lagya milih dina sarta wayahira.
Yen gawe pesti
samangkya, papestene awak-mami, bokmanawa luwih kurang, susah anggoleki pesti,
becike saben lawan ari, anggawe papesthen iku, manut senenging driya, dadi ora
kurang luwih, ora angel ara cidra ing semaya.
Kyai ‘Abdu’ljabar
ngucap, pestine marang Hyang Widdhi, ingkang durung kalampahan, Gatoloco
anauri, iku pestening Widdhi, dudu pesti saking ingsun, Allahku saben dina,
anggawe papesten-mami, anuruti marang kabeh karsaningwang.
Guru tiga sareng
ngucap, Gatoloco sira iki, nyata kasurupan setan, Gatoloco anauri, bener pan
ora sisip, kala ingsun dereng wujud, ana ing ‘alam samar, tumeka ing jaman
mangkin, setaningsun durung pisah saking raga.
Basa setan iku seta,
asaling bibit sakalir, wujudingsun duk ing kuna, punika asale putih, lamun
durung mangreti, iya iku asal-ingsun, purwa saking sudarma, tumeka
kalamu’llahi, sayektine ingsun asal kama petak.
Menek Guru telu sira,
kama ireng ingkang dadi, dene buntet tanpa nalar, ‘Abdu’lmanap duk miyarsi,
mojar mring Ahmad ‘Arif, ‘Abdu’ljabar yen sarujuk, wong iki pinatenan, lamun
maksih awet urip, ora wurung ngrusak syara’ Rasulu’llah.
Iku wong mbubrah
agama, akarya sepining masjid. Gatoloco asru ngucap, den enggal nyuduk mring
mami, sapisan nyuduk jisim, pindo batang sira-suduk, ya ingsun utang apa, arsa
mateni mring mami, saurira mung lega rasaning driya.
Krana sira ngrusak
syara’, Gatoloco anauri, syara’ tan kena rinusak, pinesti dening Hyang Widdhi,
syara’e, yen mangan lebokna silit, iku tetep aran janma ngrusak syara’.
Dene bangsane agama,
sasenengane wong ngaurip, sanajan agama Cina, lamun terus lair batin, yekti
katrima ugi, Guru telu agamamu, iku agama kopar, agamaku ingkang suci, iya iku
kang aran agama rasa.
Tegese agama rasa,
nuruti rasaning ati, rasaning badan lan lesan, iku kabeh sun-turuti, rasaning
legi gurih, pedes asin sepet kecut, pait getir sadaya, sira agama punapi,
saurira agamaku Rasulu’llah.
Gatoloco asru ngucap,
patut sira tanpa budi, aran ra punika raras, sul usul raras kang sepi, sul asal
tegesneki, mulane sireku kumprung, Guru tiga miyarsa, sigra kesah tanpa pamit,
sakancane garundelan urut marga.
Sanget dennya
nguman-uman, Ahmad ‘Arif muwus aris, ‘Abdul’ljabar ‘Abdu’lmanap, salawasku urip
iki, aja pisan pisan panggih, kalawan wong ora urus, manusa tan wruh tata,
jroning ngimpi ingsun sengit, yen kapetuk sun mingkar tan sudi panggya.
Gatoloco
Rumasa Menang Bantahe
Gatoloco kang
tinilar, aneng ngisoring waringin, rumasa yen menang bantah, mangkana osiking
galih, banget kepati-pati, angekul sameng tumuwuh, sun-kira luwih mana
pangrawuhe Guru santri, dene iku isih bodo kurang nalar.
Durung pada durung
timbang, yen tinanding kawruh-mami, durung nganti ingsun-gelar, kawruhku kang
luwih edi, prandene anglangani, kalah tan bisa samaur, yen mangkono sun-kira,
ingkang muruk tanpa budi, iku nyata setan ingkang minda janma.
Lamun wulange manusa,
mesthine pada mangreti, mring duga lawan prayoga, aywa karem karya serik,
mulane kudu eling, eling marang Ingkang Asung, asung urip kamulyan, upayanen
den kapanggih, yen pinanggih padang terang sagang nalar.
Yen padang tegese
gesang, lamun peteng iku mati, janma ingkang duwe nalar, aran manusa sajati yen
luwih wus ngarani, agal myang alus cinakup, tan kaya Guru tiga, bodone
kepati-pati, cupet kawruh peteng nalar ma’nanira.
Wangsalan
Pangura-urane Gatoloco
Gatoloco gya
lumampah, tetembangan urut margi, kebo bang kagok (sapi) upama, sapisan maning
pinanggih, bibis alit ing tasik (undur-undur), ora mundur bantah kawruh, pelem
gung mawa ganda (kuweni), kawuk ingkang minda warni (slira), becik ingsun
ngenteni lan ura-ura.
Gude rambat (kara)
puspa kresna (tlasih), manira pan isih wani, witing pari (dami) entong palwa
(welah), ora neja kalah mami, araning wisma paksi (susuh), mungsuh sira guru
pengung, parikan uler kambang (lintah), ingsun seneng bantah ilmi, welut wisa
(ula) tininggal atiku gela.
Mendung petak (mega)
kunir pita (temu), muga-muga temu maning, tepi wastra rinumpaka (kemada),
banjur pada maring ngendi, kayu rineka janmi (golek), apa golek guru jamhur,
sarkara munggeng tala (madu), arsa den adu lan mami, wadung rema (cukur) malah
sokur yen mangkana.
Jangkrik gung wismeng
kebonan (gangsir), manira ora gumingsir, bebasan putrane menda (cempe),
sakarepe sun-ladeni, jamang wakul (wengku) upami, angajak apa sireku, duh lae
puter wisma (dara), nganggo sira mejanani, kentang rambat (katela) sanajan
rupaku ala.
Menyawak kang sabeng
toya (slira), prakara mung bantah ‘ilmi, wulu bauning kukila (elar), kabeh
nalar sun tan wedi, sayekti pinter mami, tinimbang lan sira guru, kaca
tumraping netra (tesmak), ora jamak mejanani, mulwa rengka (srikaya) yen sira
luru saraya.
Kemaduh rujit
godongnya (rawe), aywa suwe sun-anteni, guru ngendi srayanira najan jamhur
luwih wasis, ingsun wani nandingi, angayoni bantah kawruh, masa ingsun mundura,
yeku karsane Hyang Widdhi, raganingsun yektine darma kewala.
Gatoloco sukeng
driya, rerepen alon lumaris, miling-miling mung priyangga, dumugi patopan
mampir, manjing mring bambon linggih, ngambil klelet kang kinandut, saglinding
dipun untal, ngrusak badan anyegeri, kraos gatel astane ngukur sarira.
Kyai
Hasan Besari Ing Pondok Cepekan
PUPUH
IV
Pangkur
Pangkur
Kacarita ing Cepekan,
pondok ageng panggenan santri ngaji, punika sampun misuwur, kawentar manca
praja, wonten Kyai pinunjul jumeneng Guru, ‘alim jamhur tanpa sama, kang nama
Hasan Besari.
Kajuwara yen ‘ulama,
mila unggul ginuron para santri, muridipun tigang atus, ing wanci bakdha
‘isya’, wus salat neng langgar ngaji sadarum, Kyai Guru arsa mulang, kitab
Pekih miwah Tafsir.
Unda usuk
warna-warna, wonten santri ingkang lagya niteni, ma’na lapal Kuranipun,
ngasil-ingasil ika, samya taken-tinaken mring kancanipun, wonten ingkang sampun
paham, ngapalaken kitab Sitin.
Tanapi sagunging
kitab, sasenenge santri sawiji-wiji, santri ingkang sampun putus, ing ma’na
lapal Kuran, mencil mencul madoni mring Kyai Guru, ma’nanira lapal Kuran,
angambil sagunging misil.
Ingkang sampun
kinawruhan, kang saweneh ana santri pradondi, ing lapal ma’na Kur’an,
mencil-mencul madoni mring Kyai Guru, ma’nanira lapal Kur’an, angambil
sagunging misil.
Ingkang sampun
kinawuhan, kang saweneh ana santri pradondi, ing lapal ma’na puniku, udreg
paben grejegan, santri kalih mara merak marang Guru, gya kasaru tamu prapta,
“Abdul’ljabar ‘Ahmad Arif. “
Miwah Kyai ‘Abdul
manap sabat nenem datan pisah tut wuri, sinauran salamipun, kang ngaji tutub
kitab, tamu wau nulya minggah nglanggar gupuh, apan samya sesalaman, jawat
tangan genti-enti.
Sawustru sesalaman,
sampun warata sadaya para santri, munggeng langgar tata lungguh, Hasan Besari
mojar, dene gati kados wonten karsanipun, pukul pinten mangkatira, saking
pondok Rejasari.
Angling Kyai
‘Abdu’ljabar, bakda subuh mangkat wanci byar enjing, milahipun ngantos dalu,
kedangon wonten marga, mandeg bantah kawon mengsah tiyang kupur, Gatoloco
namanira, dapure mboten mejaji.
Punika setan
katingal, anak belis ambekta wadung linggis, pan kinarya ngrusak ngremuk, ing
syara’ Rasulu’llah , ingkang leres dipun wadung lemah putung, yen pokah rebah
binubrah, agami den obrak-abrik.
Sadaya syara’
tinerak, morak-marik sirik den orak-arik, amung nekad gasruh rusuh, jinawab
mung sakecap, gulagepan kula tan bangkit sumaur, sagung haram rinampasan
ambubrah syara’ lan sirik.
Wungkul akal mokal
nakal, sanget ngrengkel ngungkil nyrekal metakil, sakeh kawruh kabarubuh,
sagung pasal kasingsal, dalil-dalil katail ing misilipun, kula mapan mung
kasoran, kula nyingkring boten mlangkring.
Panggah bantah meksa
kalah, boten betah isin den iwi-iwi, sakeh padu dipun buru, sakeh jawab tan
menang, salin pisuh boten pasah saya rusuh, malah munggah ngarah sirah, lir
maling neja anjiling.
Kula tansah
kaungkulan, pijer kojur boten saged ngungkuh, kula-suwun mring Hyang Agung,
salami-kula gesang, sampun ngantos kepranggul tiyang kajeku, yen kapetuk kula
nyimpang, jejera kula sumingkir.
Manah-kula sampun
jinja, krana saking kapok den iwi-iwi. Hasan Besari duk ngrungu, mring nalar
kang mangkana, sanalika dennya ngontor asru bendu, jaja bang mawinga-winga,
muring-muring waja gatik.
Netra andik
angatirah, Kyai Hasan Besari ngucap bengis, patut kang kaya dapurmu, santri
remeh kewala, bener sira mantolos endasmu gundul, buntu buntet tanpa nalar,
mung jakat kang sira-incih.
Durung patut
ginuronan, guru bodo kawruhmu mung sanyari, ora liya kabisanmu, marani angger
wisma, kang ginawa kasang wadah karag sekul, bisane ndonga kabula, ngaji kulhu
lamyakunil.
Ora pada kaya
ingwang, marma gundul kasundul ing agami, mila putih surbaningsun, titih teteh
micara, kalah iki mesti ngambil saking biku, mila ketu tarancangan, panjalin
ingkang kinardi.
Kerigen santri
‘ulama, ora kewran kawruhku salin-salin, nrawang putus ngisor duwur, mila
klambi kebayak, bisa miyak marang kawruh agal alus, sabuk poleng manca warna,
kawruh-ingsun warni-warni.
‘Ilmu Jawa Landa,
Cina, Turki Koja Hindu Benggala Keling, kabeh iku wus kacakup, sun-simpen aneng
kasang, kawruh ‘Arab awit timur nganti lamur, kawruh Jawa tan kuciwa, dasar
ingsun bangsa Jawi.
Mila bebed sarung
amba, omber jembar ngungkuli ingkang dakik, kabeh ‘ilmu ingsun weruh, nganggo
tesbeh sanyata, kabeh kawruh ingkang luwih saking alus, ora nana bisa mada,
amadani marang mami.
Mulane nganggo
gamparan, saparanku angungkuli sasami, mulane cis tekeningsun, kumecis nora
cidra, anerawang jaba jero ngisor duwur, upamane ingsun kalah, mungsuh janma
tanpa budi.
Sayektine ingsun
wirang, golekana saiki ana ngendi, si Gatoloco wong kumprung, ingsun arsa
uninga, mring warnane janma ingkang kurang urus, Ahmad ‘Arif ujarira, duk wau
sapungkur-mami.
Tut wingking
lampah-kawula, kinten-kinten dalu punika ugi, nyipeng wonten kita Pungkur,
Hasan Besari ngucap, lamun mrene sun-jewere kupingipun, mungsuh janma ngrusak
syara’, kalah lambene sun-juwing.
Sun-karya
pangewan-ewan, duk samana dupi sampun byar enjing, wanci bakda salat subuh,
prentah mring santri tiga, golekana Gatoloco den katemu, tekakna mring
ngarsaningwang, santri tiga gya lumaris.
Gatoloco
Dibutuhake Kyai Guru
Datan winarna ing
marga, santri tiga lampahnya sampun prapti, ing pacandon kuta Pungkur, nulya
manjing ngepakan, santri tiga pramana samya andulu, ing pacandon wonten janma,
endek cilik bokong cantik.
Tinakenan namanira,
gya sumaur yen sira takon mami, Gatoloco araningsun, santri tiga tuturnya,
katimbalan sireku mring ngarsanipun, Guruning santri Cepekan, Kiyai Hasan
Besari.
Kinen sareng
lampah-kula, Gatoloco maleleng ngiwi-iwi, gela-gelo manggut-manggut, nanging
kendel kewala, cangkemipun macucu boten sumaur, nulya nembang ura-ura, larase
mung angger muni.
Gatoloco
Ngura-ura Wangsalan
Piyik anak manuk
dara, pedet iku jarene anak sapi, cempe cilik anak wedus, gudel anak maesa,
kirik cilik iku jare anak asu, belo kepel anak jaran, genjik cilik anak babi.
Sekar pucang jare
mayang, sekar mlati jarene sekar mlati, kembang gedang jare jantung, yen
kembang klapa manggar, duh lae duh kembang menur kembang menur, kembang pacar
kembang pacar, kembang sruni kembang sruni.
Gatoloco
Panggil
Santri murid kang
dinuta, samya eram sadaya tyasnya geli, kapingkel-pingkel gumuyu, wacana
jroning driya, apa baya pancen duwe lara gemblung, dene pijer ura-ura, becik
kudu diasori.
Murid tiga angrerepa,
sanjang malih sarana ngarih-arih, ingarah mung murih purun, mangga tumunten
mangkat, mring Cepekan manggihana Kyai Guru, manawi den arsa-arsa, kedangon
kula ngentosi.
Gatoloco klewa-klewa,
sarwi ngucap apa sira tan uning, ingsun iki lagya ewuh, lan banget ketagihan,
lamun sira pari-paksa ngundang mring sun, ketumu bae sun-selang, prelu kanggo
gaden dingin.
Candu rong timbang
kewala, nanging jangji sira-tebus pribadi, mengko yen wus mendem ingsun, tumuli
mangkat mrana, lamun sira ora lila ketu iku, ingsun wegah lunga-lunga, moh
nemoni Kayi Haji.
Santri tiga duk
miyarsa, rerembugan lawan rowange sami, lamun ora sigung ketu, sayekti tan
lumampah, ora wurung Kyai Guru mengko bendu, upama ingsun-wenehna, luwih becik
den turuti.
Santri duta kang
satunggal, amangsuli mangkana dennya angling, wus tetela nalar kojur, iku pada
kewala, ketu-mami uga anyar oleh tuku, lawase satengah wulan, regane srupiyah
putih.
Kang satunggal tumut
ngucap, ora beda anyare ketu-mami, lagi nganggo patang taun, mangka utang pitung
wang, bayar nicil seteng seteng saben esuk, sun-lowongi durung esah, isih
kurang limang ketip.
Najan camah
awakingwang, waton oleh aleme guru-mami, santri tiga samya muwus, niki
ketu-kawula, tampenana Gus Nganten sampeyan-pundut, gadekna kula sumangga,
saknana dipun tampeni.
Wusnya ketu
tinampenan, santri duta malah den iwi-iwi, ngisin-isin sarwi muwus, sireku
ngentenana, ketu tiga dipun ngantosaken candu, rong timbang cinukit ngingkrang,
sineret bantalan dingklik.
Gatoloco
Ngura-ura Wangsalan Maneh
Wus tuwuk
panyeretira, bedudane nulya dipun sangkelit, Gatoloco gya lumaku, den iring
santri tiga, sadangune lumampah urut dalanggung, ngupaya senenging driya,
rerepen sinawung gending.
Bismi’llah
sun-ura-ura, sun-wangsalan petis apyun (candu) upami, ana ketu dadi candu,
candu dadi gelengan, patek tungkak (bubul) gelengane dadi kebul, kebule mrasuk
mring badan, sumrambah dadi nyegeri.
Jenang sobrah
(ager-ager) ancur kaca (rasa), balung tipis munggeng pucuk dariji (kuku), seger
dadi rosa mlaku, nanging ingkang kelangan, paribasan sabet kuda (cemeti) mesti
getun, aranira tirta maya (wisuhan), misuh-misuh jroning batin.
Duh bakul sotya
kencana (para), sela ingkang kinarya ngasah lading (ungkal), manira bakal
katemu Guru santri Cepekan, paksi alit kang dadya sasmiteng tamu (prenjak),
petel panjang tanpa sangkal (tatah), neja ngajak bantah ‘ilmi.
Kadal gung wismeng
bangawan (bajul), jambu ingkang isi lir mirah edi (dlima), sanajan guru
pinunjul, alim jamhur ‘ulama, wadung pari (ani-ani) ingsun uga wani mungsuh, mrica
kecut dedompolan (wuni), sagendinge sun-ladeni.
Gatoloco
Tumeka Ing Pondok Cepekan
Dumugi pondok
Cepekan, kacarita ing pondok para santri, miwah sagung para guru, mulat kang
lagya prapta, maksih wonten plataran ngandap wit jeruk, Kyai ‘Abdu’ljabar ngucap,
mring Kyai Hasan Besari.
Tiyang makaten
punika, najis mekruh tan pantes minggah mriki. Hasan Besari sumaur, najan
mekruh najisa, nanging iku tekane saking karepmu, becik kinen munggah langgar,
dimene tumuli linggih.
Reged ora dadi ngapa,
yen wus lunga tilase disirami, Hasan Besari gya dawuh, uwong ala lungguha, kono
bae ing jrambah lor-wetan iku, Gatoloco sigra minggah, marang langgar mapan
linggih.
Sendeyan prenah
lor-wetan, bedudane maksih dipun sangkelit, nulya nitik karya latu, ngakep
rokok tegesan, tegesane sadriji kebule mabul, mratani sajroning langgar,
ambetipun sengang sangit.
Para santri tutup
grana, wonten ingkang ngalih denira linggih, Hasan Besari amuwus, sira jenengmu
sapa, wangsulane Gatoloco araningsun, Hasan Besari tetanya, apa kang sira-sangkelit.
Sumaur iki watangan,
watangane cipta pikir kang ening, ana dene pentolipun, iki arane cupak, prelu
kanggo mapak kawruh ingkang luput, obate candu lan bakal, ron awar-awar
kinardi.
Dadi arang ingkang
tawar, yen kacampuh obat kalawan mimis, ora wurung kena bendu, mimis glintiran
madat, yen wus awas patitise damar murub, lesane pucuking ilat, sentile napas
kang lungid.
Cetute aran
dzatu’llah, rasa awor ngumpul dadi sawiji, manjing marang cetutipun, rumasuk
jroning badan, sumarambah kukit daging balung sungsum, tyasingsun padang
nerawang, ora kewran kabeh pikir.
Bebantahan
Falsafah
Hasan Besari
ngandika, sira wani mapaki kawruh-mami, nganggo sira wani nglebur, mring syara’
Rasulu’llah, apa sira nampik urip demen lampus, ora wedi manjing nraka, ora melik
munggah swargi.
Gatoloco alon ngucap,
kaya apa bisane nampik milih, wus pinesti mring Hyang Agung, sakehing
kasusahan, iku dadi duweke marang wong lampus, dene sakehing kamulyan, dadi
duweke wong urip.
Yen wong urip iku
susah, metu saking takdirira pribadi, ingkang gawe susah iku, dene Kang Maha
Mulya, sipat murah puniku kagunganipun, nanging kabeh sipat samar, ora keno
tinon lair.
Sira ingkang tanpa
nalar, endah-endah ingkang sira-rasani, suwarga naraka iku, mangka katon wus
ceta, sapa-sapa ingkang mulya uripipun, iku ingkang manjing swarga, sapa mlarat
manjing geni.
Ya iku manjing
naraka, Kyai Hasan Besari amangsuli, suwarga naraka iku, besuk aneng achirat,
Gatoloco sumaur sarwi gumuyu, lamun besuk ora nana, anane namung saiki.
Kyai Guru saurira,
nyata nakal rembuge janma iki, maido marang Hyang Agung, lan syara’
Rasulu’llah, pancen wajib pinatenan dimen lampus, lamun maksih awet gesang
akarya sepining masjid.
Gatoloco alon ngucap,
ora susah sira mateni mami, nganggo gaman tumbak duwung, saiki ingsun pejah,
Kyai Hasan Besari asru sumaur, iku lagi tatanira, wong mati cangkeme criwis.
Awake wutuh lir reca,
Gatoloco alon dennya nauri, yen patine kewan iku, nganti gograge badan, mati
aking ya iku patining kayu, yen ilang patining setan, ingkang kaya awak-mami.
Ora mujud ora ilang,
mangka iku ingsun uga wus mati, kang mati iku nepsuku, mulane kabeh salah,
ingkang urip budi pikir nalar jujur, pisahe raga lan nyawa, kinarya tundaning
lair.
Iku ingkang aran
sadat, pisahira kawula lawan Gusti, lunga pisah tegesipun, dadi roh
Rasulu’llah, yen wis pisah ragane lan Suksma iku, rasa pangrasa lan cahya,
panggonane ana ngendi.
Kyai Guru saurira,
bener ingsun luluh awor lan siti, rasa lan pangrasa iku, kalawan cahya gesang,
pan kagawa iya marang Suksmanipun, kabeh munggah mring suwarga, Sang ‘Ijrail
ingkang ngirid.
Lamun Suksmane wong
Islam, kang netepi salat limang prakawis, sarta akeh pujinipun, rina wengi tan
owah, anetepi jakat salat pasanipun, pitrah ing dina riyaya, yen katrima ing
Hyang Widdhi.
Kaunggahaken suwarga,
krana manut parentahe Jeng Nabi, kabeh oleh-olehingsun, kang wus kasebut
syara’, yen Suksmane wong kapir ingkang tan manut, dawuhe Jeng Rasulu’llah,
pinanjingaken yumani.
Awit mukir mring
Panutan, yen wong kapir dadi satruning Widdhi, Gatoloco asru muwus, dene
Ingkang Kuwasa, nganggo nyatru marang wong kapir sadarum, lamun sira tan
pracaya, maring kudrating Hyang Widdhi.
Maido kuwasaning
Hyang, dennya karya warnane umat Nabi, anane kapir punika, sapa kang gawe
kopar, lawan maneh ingkang karya uripipun, akarya beja cilaka, tan liya Hyang
Maha Suci.
Upama Allah duweya,
satru kapir, murtat marang Hyang Widdhi, becik sadurunge wujud, tinitah aneng
dunia, dadi ora duwe satru ing Hyang Agung, yen mengkono Allahira, iku ora duwe
budi.
Demen karya
kasusahan, adu-adu wong Islam lawan kapir, beda kalawan Allahku, mepeki ing
aguna, anuruti sakarepe umatipun, ora ana kapir Islam, beda-beda kang agami.
Tegese aran agama,
panggonane ngabekti mring Hyang Widdhi, ing sasebut-sebutipun, waton terus
kewala, tanpa salin agamane langgeng terus, sapa kang salin agama, nampik agama
lami.
Iku kapir aranira,
krana nampik papestene Hyang Widdhi, agamamu iku kupur, nampik leluhurira,
sasat nampik papestenira Hyang Agung, panyebutmu siya-siya, anebut namaning
Widdhi.
Sira iku bisa kanda,
lamun kapir Suksmane manjing geni, Suksmane wong Islam iku, kabeh manjing
suwarga, apa sira wis tau nglakoni lampus, weruh suwarga naraka, panggonane
aneng ngendi.
Hasan Besari angucap,
kang kasebut sajroning kitab-mami, Gatoloco sru gumuyu, sira santri keparat,
ngandel marang daluwang mangsi bukumu, nurun bukune wong sabrang, dudu
tinggalane naluri.
Buku tembung cara
‘Arab, tan ngopeni buku saking naluri, sayektine kabisanmu, mung kitab
sembarangan, sira-gawa oleh-oleh lamun lampus, katur marang Gusti Allah, bali
ingkang duwe maning.
Bakale apa katrima,
krana iku kagungane pribadi, sakehe puji dikirmu, kabeh pangucapira, iku uga
kagunganira Hyang Agung, mangka sira-aturena, bali marang kang ndarbeni.
Apa ora nemu dosa,
iku kabeh kagungane Hyang Widdhi, kepriye olehmu matur, Kyai Guru saurnya, sira
iku maido kitabing Rasul, Gatoloco alon ngucap, tan pisan maido mami.
Sawuse sira tumingal,
mring unine buku daluwang mangsi, landaten kanyatahanmu, rasane saking sastra,
sarta maneh sira iku mau ngaku, besuk lamun sira pejah, anggawa sanguning
brangti.
PUPUH
V
Asmaradana
Asmaradana
Rehning sira wis
ngakoni, benjang lamun sira pejah, rasakna badanmu kuwe, kalawan cahyamu
gesang, obah-osiking manah, anggawa lapal Suksmamu, munggah mring suwarga loka.
Sang ‘Ijaril ingkang
ngirid, sowan ngarsane Hyang Suksma, yen mangkono sira kuwe, ora ngamungna neng
dunya, olehmu dadi bangsat, aneng achirat dadi pandung, anggawa dudu duweknya.
Sira aneng dunya iki,
kadunungan barang gelap, ora tuku ora nyileh, sira-anggo saben dina, ing mangka
aneng achirat, anggawa dudu duwekmu, dunya achirat dadi bangsat.
Tanpa gawe
jungkar-jungkir, nembah salat madep keblat, clumak-clumik kumecape, angapalake
alip lam, tegese iku lapal, angawruhana asalmu, urip prapteng kailangan.
Sireku kaliru tampi,
ngawruhi asale wayah, subuh luhur myang asare, mahrib lawan bakda ‘isya,
sayekti tanpa guna, sipat urip duwe irung, pada weruh marang wayah.
Yen mangkono sira
kuwi, mung mangeran marang wayah, tan mangeran Ingkang Gawe, lamun bengi sarta
awan, pijer ketungkul wayah, ora mikir mring awakmu, urip prapteng kailangan.
Rasane badanmu kuwi
kagungane Rasulu’llah, cahyane uripmu kuwe, kagunganira Pangeran, obah-osiking
manah, Muchammad kang nggawa iku, duwekmu amung pangrasa.
Mangka sira-gawa
kuwi, ora sira-ulihena, balekna marang Kang Duwe, yen sira maksih anggawa,
titipan tri prakara, apa sira ora lampus, Kyai Guru duk miyarsa.
Ketune binanting
siti, muring-muring ngucap sora, mring ngendi nggonku ngulihke, ingsun tan
rumasa nyelang, titipan tri prakara, Gatoloco gya gumuyu, sira urip tanpa mata.
Upama padanging rawi,
asalira saking surya, sirna kalawan srengenge, kalamun padange wulan, asale
saking wulan, sirnane kalawan santun, bali maneh asalira.
Hasan Besari nauri,
krana ngapa rasanira, lan cahyamu urip kuwe, myang obah-osiking manah, tan
sira-ulihena, marang Kang Kagungan iku, Gatoloco asru nyentak.
Ingsun iki ora wani,
ngulihake durung masa, yen tan ana pamundute, ingsun wedi bok kinira, anampik
sihireng Hyang manawa nemu sesiku, sireku kaliru tampa.
Kang kasebut
kitab-mami, saking Nabi Muchammad, Kyai Guru pangucape, salat witri iku iya,
salat sakoberira, Gatoloco alon muwus, sireku kaliru tampa.
Yen mangkono sira
kuwi, dudu umat Rasulu’llah, dene sira ngestokake, sari’ate nabi lima, endi
panembahira, mring nabi Muchammad iku, Kyai Guru saurira.
Sembahingsun salat
witri, iya ing samasa-masa, Gatoloco pamuwuse, sira iku santri blasar, mangka
Nabi Muchammad tetela Nabi Panutup, tunggule nabi sadaya.
Parentahe ora sisip,
wus kapacak aneng kitab, ingkang salah sira dewe, kinen sujud kaping lima, rina
wengi mangkana, esuk-esuk wayah subuh, sujud tumrap maring Adam.
Iku dudu Adam Nabi,
adam suwung sujudana, kang suwung langgeng anane, marmanira sinujudan, dene
luwih kuwasa, ngilangake peteng iku, kagenten padanging surya.
Panase saya ngluwihi,
saking kuwasaning Allah, surya iku darma bae, sakehe manusa dunya, samya susah
sadaya, krana saking panasipun, Nabi Muchammad parentah.
Marang umatira sami,
supaya pada sujuda, marang Kang Murbeng ‘alame, tatkala patang raka’at, kabeh
pada nuwuna, mring sudane panas iku, lan sudane dosanira.
Lan pada nuwuna
maning, linanggengna kaluhuran, kaya luhure srengenge, pramilane lama-lama,
tumurun saya andap, daja asrep panasipun, wong akeh ngarani ‘asar.
Nabi Muchammad
ningali, parentah mring umatira, supayane sujud maneh, sarta pada nenuwuna,
langgeng ananing Suksma, lan pada nuwuna iku, linanggengna kaluhuran.
Pangeran kang Maha
Luwih, angganjar ing asorira, linanggengna kamulyane, dadine bisa kalakyan,
tumurun saya andap, mulane ngaranan surup, sira pada sumurupa.
Kuwasanira Hyang
Widdhi, bisa gawe peteng padang, gawe unggul lan asore, kang padang tegese
gesang, kang peteng iku pejah, Nabi Muchammad andulu, parentah mring umatira.
Den purih sujuda
maning, marang Ingkang Murbeng ‘alam, dene luwih kuwasane, bisa gawe peteng
padang, lan gawe pejah gesang, bilahi asor lan unggul, lama-lama kang baskara.
Jagade datan kaeksi,
petenge saya katara, amratani jagad kabeh, manusane ‘alam dunya, rumasa
kasusahan, krana saking petengipun, amarga suruping surya.
Sagunge umat nuruti,
nenuwun marang Pangeran, kanti nangis panuwune, mulane ngaranan ‘isya, tegese
anangisa, marang Ingkang Murbeng luhur, nenuwun supaya padang.
Kagenten padanging
sasi, sakehe manusa suka, uninga wulan cahyane, padang sarta ora panas, cacade
mung pisahan, mulane ingaran santun, santun warna saben dina.
Tegese sasi samya
sih, Kyai Guru aris mojar, kitab apa patokane, Gatoloco angandika, Baru’lkalbi
arannya, mangretine barul: laut, dene kalbi iku manah.
Ati kang kaya
jaladri, tanpa wates jero jembar, lan maneh akeh isine, Hasan Besari tetannya,
sira ora sembahyang, Gatoloco aris muwus, sembahyang langgeng tan pegat.
Sujud-mami sujud
eling, keblatku tengahing jagad, bareng napasku sujude, napasku metu
mbun-mbunan, salatku mring Pangeran, metu saking utekingsung, sembahyangku
mring Hyang Suksma.
Ingkang metu
lesan-mami, sembahyang mring Rasulu’llah, kang metu irungku kiye, ingkang dzat
pratandanira, iku taline gesang, kabeh saking napasingsun, sebutku Allahu
Allah.
Sira pada ora ngreti,
Rasulu’llah sabatira, iku durung linairke, lintang wulan lawan surya, ‘alam
dunya wus ana, yekti tuwa suryanipun, iku kang kitab Ambiya.
Kang tinitahake
dingin, dening Hyang cahya Muchammad, iku lawan sahabate, nanging wujud eroh
samya, neng jroning lintang johar, mangka lintang johar iku, wadahe roh sadaya.
Babonira saking urip,
dadi saking Nur Muchammad, lintang rembulan srengenge, ora liya asalira, pan
saking Nur Muchammad, mangka lintang johar iku, dadi pusere Muchammad.
Yen sira maido mami,
dadi nampikaken sira, mring Kuran sesebutane, Hasan Besari miyarsa, rumaos
kaungkulan, mangkana denira muwus, wis Gatoloco minggata.
Gatoloco anauri, sun
linggih langgare Allah, kabeneran panggonane, iki aneng tengah jagad, ingsun
seneng kapenak, linggih langgar karo udut, ngenteni prentahing Allah.
Hasan
Besari Kalah Bantahe
Sakala Hasan Besari,
sidakep kendel kewala, puwara alon wuwuse, wus dadi prasetyaningwang, kalamun
bantah kalah, kabeh iki darbekingsun, sira wajib mengkonana.
Ingsun rila lair
batin, langgar wisma barang-barang, pasrah sah duwekmu kabeh, santri murid ing Cepekan,
ingkang seneng ngawula, mara sira anggeguru, wulangen ‘ilmu utama.
Para Kyai mitra-mami,
ingsun sumarah kewala, apa kang dadi karsane, manira saiki uga, neja lunga
lelana, kabeh keriya, rahayu, Hasan Besari gya mangkat.
Nalangsa rumasa isin,
saparan kalunta-lunta, katiwang-tiwang lampahe, ingkang kantun ing Cepekan,
Gatoloco sineba, para murid tigang atus, ander samya munggeng ngarsa.
Gatoloco
Pepeling Marang Para Sahabat
Gatoloco sukeng
galih, angandika mring sahabat, sanak-sanakingsun kabeh, yen sira arsa raharja,
poma-poma elinga, aywa tiru lir gurumu, anggepe sawenang-wenang.
Kang mangkono ora
becik, ngina-ina mring sasama, umat iku pada bae, pinter bodo becik ala, beja
lawan cilaka, wong kuli tani priyantun, lanang wadon ora beda.
Wus pinesti mring
Hyang Widdhi, tan kena ingowahana, papestene dewe-dewe, mulane becik narima,
aywa katungkul sira, urip iku bakal lampus, aneng dunya ngelingana.
Aja jubriya lan
kibir, sumengah nggunggung sarira, open dahwen panastene, karem dora pitenahan,
jail silib melikan, angapusi agal alus, anggluweh demen sikara.
Aja pisan ladak edir,
watak angkuh nguja hawa, aja wareg mangan sare, nglakonana sawatara, ingkang
sabar tawakal, ingkang sumeh aja nepsu, ngajeni marang sasama.
Aja sira gawe serik,
aja sira gawe gela, aja gawe wedi kaget, iku aran najis haram, nyandang mangan
ingkang sah, iku lakune wong ‘ilmu, tan kena kanti sembrana.
Gatoloco
Apitutur Soal Pasemoning ‘Ilmu
PUPUH
VI
Kinanti
Kinanti
Kudu ingkang nrimeng
pandum, sumarah karsaning Widdhi, manusa darma kewala, saikine sun-takoni, apa
mantep trusing driya, ngaku bapa marang mami.
Lamun sira wus
tuwajuh, gugunen pitutur iki, nanging sira aja samar, tan kena maido ‘ilmi, yen
maido kena cendak, uripe kamulyanneki.
Kabeh sira
anakingsun, badenen pasemon iki, lamun bengi ana apa, yen awan ingkang ngebeki,
apa ingkang ora nana, satuhune iya endi.
Adoh tanpa wangen
iku, cedak tan senggolan iki, yen adoh katon gumawang, yen cedak datan kaeksi,
lamun isi ana apa, yen suwung luwih mratani.
Lembut tan kena
jinumput, agal tan kena tinapsir, ingkang amba langkung rupak, kang ciyut wiyar
nglangkungi, bumbung wungwang isi apa, sapa neng ngarepmu kuwi.
Yen lanang tan nduwe
jalu, yen wadon tan duwe belik, iya kene iya kana, iya ngarep iya buri, iya
kering iya kanan, iya ngandap iya nginggil.
Baitane ngemot laut,
kuda ngrap pandengan nenggih, tapaking kuntul ngalayang, pambarep adine ragil,
si welut ngeleng ing parang, kodok ngemuli lengneki.
Wong bisu asru calatu,
jago kluruk jro ndogneki, wong picak amilang lintang, wong cebol anggayuh
langit, wong lumpuh ngideri jagad, aneng ngendi susuh angin.
Aneng ngendi wohing
banyu, myang atine kangkung kuwi, golek geni nggawa diyan, wong ngangsu pikulan
warih, kampuh putih tumpal petak, kampuh ireng tumpal langking.
Tumbar isi tompo iku,
randu alas angrambati, mring uwit sembukan ika, sagara kang tanpa tepi, rambut
ireng dadi petak, ingkang petak saking ngendi.
Irenge mring ngendi
iku, kalawan kang diyan mati, urube mring ngendi ika, golekana kang pinanggih,
yen tan weruh siya-siya, durung sampurna kang ‘ilmi.
Ingkang sarah
munggeng laut, gagak kuntul saba sami, duk mencok si kuntul ika, si gagak ana
ing ngendi, gagak iku nulya teka, si kuntul miber mring ngendi.
Prayoga kudu sumurup,
kabeh sira anak-mami, pralambang iku rasakna, kang katemu pada jati, sajatining
rasa ika, rasa jroning jalanidi.
Sasmitanen ingkang
wimbuh, kawruhana ucap iki, kalawan pangrungunira, sarta paningalmu ugi, tan
ana ucap dwi ika dadi solah-tingkaneki.
Ora sak tan serik
iku, tan tesbehmu dzatu’llahi, kang krasa yen datan mangan, den krasa yen minum
nenggih, sembahyanga den karasa. Den krasa dzatu’llah kuwi.
Gatoloco
Medarake Soal-jawabing ‘Ilmu
Kang wus sawural
Allahu, iku aran salat daim, ana maneh ingaranan, martabate kasdu kuwi, lawan
ta’rul ta’yin ika, mangretine kasdu kuwi.
Pikarepe niyat iku,
ciptane ingkang dumadi, dene ta’rul tegesira, pamekasing niyat nenggih,
dumadine panggraita, mangreteni ingkang ta’yin.
Iku nyata yen satuhu,
wasesane niyat kuwi, dumadine ingkang cipta, cetane iku sayekti, ingkang kasdu
kuwi iman, ingkang ta’rul iku tohid.
Kang ta’yin makrifat
iku, kang iman yen ana kuwi, ing niyat ingkang gumletak, yekti iku ora serik,
tansah ningali ing Allah kang tohid nenge myang osik.
Gleteke paningal iku,
pamyarsa pangucapneki, nyata angen-angenira, ingkang nggletakaken Widdhi,
myarsa ngucapken pestinya, Allah ta’ala ngimbuhi.
Dadi aja sak srik
iku, tingalira mring Hyang Widdhi, ana dene kang ma’rifat, iku nenge lawan
mosik, anenggih paningalira, pangrungu pangucapneki.
Dadi lan ing
dewekipun, tegese iku sayekti, bila: tesbeh lire ika, tan loro kahananneki,
apan mung Allah kewala, ingkang mosik meneng kuwi.
Pamiyarsa lan
pandulu, nyatane kahanan iki, poma aja sak srik, sasmita sariraneki, kang den
ucap ingkang ngucap, tan liya Kang Maha Suci.
Kudu ingkang awas
emut, ora nana liya maning, lamun sira tinakonan, apa pangajape Widdhi,
mangkene wangsulanira, pangawruhingsun mring Widdhi.
Kawimbuhan
‘ilmunipun, Pangeran kang Maha Suci, ana maneh soalira, apa ingkang den arani,
sakecap sarta satindak meneng mung sagokan kuwi.
Nulya saurana gupuh,
ujar sakecap puniki, kang ngucap nenggih Hyang Suksma, kang mlaku satindak
Widdhi, kang meneng sagokan ika, ingkang wus angel nggoleki.
Hyang Suksma ya
dirinipun, sarta lamun den takoni, pira martabating tingal, saurana tri
prakawis, tasnip ingkang kaping pisan, insan-kamil kaping kalih.
Kadil-kapri kaping
telu, tasnip: idep tegesneki, insan-kamil: kang sampurna. Iku kaya roh idlafi,
utawa tasnip semunya, tingal luluh sampurnaning.
Wahyu iku tegesipun,
ingkang paningale sidik, iku tetep wahyunira, pramilane samya wajib, den
weninga prabedanya, anggenira aningali.
Mring nabi wali
mukminu, nabi tetep tingalneki, dene para mundur ika, ing tingale wali mukmin,
pira martabating lampah, wangsulana dwi prakawis.
Dingin kaya geni iku,
kaping kalih kaya angin, semune kang kaya brama, penet panase pribadi, tegese
sira mrih enggal, panrima kasuwen dening.
Ingkang angin
tegesipun, penet tan kena pinurih, tegese wus ora pisan, susah angulati malih,
pira martabating badan, saurana tri prakawis.
Wondene ingkang
rumuhun, kaya tanggal ping pat nenggih, ping dwi kaya tanggal sanga, tanggal
ping patbelas ping tri, tegese tanggal kaping pat, tulis lair tulis batin.
Kaya tanggal sanga
iku, luluh sirna tegesneki, kahananira Pangeran, tanggal ping patbelas kuwi,
dene sasejane sama, kaya Kang nDadekken nenggih.
Wus tumeka wangenipun,
tekane kawula kuwi, ora naja yen dadiya, dadi Gusti kang sayekti, nanging yekti
dadi uga, pira mastabat pamanggih.
Saurana lima iku,
kang dingin kleteking ati, ingkang kaping kalihira, katepeking lampah nenggih,
panjriting tangis ping tiga, ketuk nutu ping pat neggih.
Cleret ngantih ping
limeku, dene pajriting wong nangis, lawan kleteking wardaya, myang tepeking
wong lumaris, tuhune iku pangucap, martanipun achir kadi.
Kaja kapilaku iku,
ing tekade kang wus tampi, calereting ngantih ika, lir sipat jamalu’llahi,
ketuking nutu upama, wedale pangucapneki.
Nyata ora mamang iku,
ora susah angulati, Hyang Agung Kang Maha Mulya, kang ngucap iku Allahi, poma
aja pindo karya, puniku ingkang sajati.
Martabate bumi iku,
saurana tri prakawis, dzating roh idlafi ika, kaping pindo roh jasmani, kaping
telu tanpa prenah, tanpa tuduh tanpa yekti.
Kang aran Muchammad
iku, kang hakiki kang majaji, iku nuli saurana, kang aran Muchammad nabi, dene
kang hakiki iku, iya dzatu’llah idlafi.
Nabi Muchammad
puniku, anenggih ingkang majaji, dzatu’llah jasadi ika, kang hakiki kang
majaji, loro-loroning atunggal, nyatane yen sira kuwi.
Ingkang tanpa prenah
iku, lawan tanpa tuduh kuwi, ing hakekate dzatu’llah, tan liya pesti sireki,
krana sajatine sira, poma aja pindo kardi.
Martabat nugrahan
iku, lamun sira den takoni, pira nugrahaning sadat, saurana tri prakawis, iku
ingkang ping sapisan, ngeningake imanneki.
Ping dwi ngeningken
tyasipun, ana dene kang kaping tri, nglampahake panggaotan, nugrahaning salat
nenggih, saurana tri prakara, megat karsa ingkang dingin.
Tinggal cipta
kalihipun, amadep ingkang kaping tri, nugrahaning takbir pira, saurana tri
prakawis, dingin kawruh dwi kawruhnya, jatining weruh kaping tri.
Pituturku durung
rampung, nanging iku bae disik, krana ingsun arsa lunga, ora lawas ingsun bali,
mrene maneh mulang sira, dimene imbuh mangreti.
Gatoloco
Lunga Andarung Lakune
PUPUH
VII
Gambuh
Gambuh
Anak murid sireku,
kabeh pada keriya rahayu, lilanana saiki manira pamit, Gatoloco mangkat gupuh,
lumampah ijen kemawon.
Mider-mider
ngelantur, sejanira angupaya mungsuh, sagung pondok guru santri den lurugi,
binantah ing kawruhipun, yen kalah dipun pepoyok.
Ana ingkang gumuyu,
kapok kawus santri kang tan urus, wus dilalah karsaning Kang Maha Luwih,
Gatoloco tyas kalimput, mengku takabur ing batos.
Pangrasanira iku,
sapa menang padon karo aku, padu kawruh ingsun punjul sasami, marmane manggih
sesiku, kasiku dening Hyang Manon.
Kang sipat samar iku,
Gatoloco tan rumasa luput, yen andulu, ingkang bangsa lair batin, kaelokaning
Hyang Agung, karya lakon langkung elok.
Gatoloco andarung,
lampahipun terus minggah gunung, Endragiri wastanira ingkang wukir, sadaya
santri ing gunung binantah kawruhnya kawon.
Jejanggan para wiku,
resi buyut wasi lan manguyu, den lurugi bantah kawruh syara’ ‘ilmi, ingkang
kawon den geguyu, Gatoloco asru moyok.
Solah tingkah
kumlungkung, ngrengkel nakal remen nyrekal digung, watak edir ‘ilmu syara’ den
pabeni, mila saya camahipun, ya ta genti winiraos.
Endang
Retna Dewi Lupitwati Ing Depok Cemarajamus
Ing Endragiri gunung,
wonten endang gentur tapanipun, apeparab Retna Dewi Lupitwati, sadaya
punggawanipun, samya estri maksih anom.
Satunggal wastanipun,
apeparab Dewi Mlenukgembuk, nama Dewi Dudulmendut, kang satunggil, merak-ati
dasar ayu, cantrik kalih ugi wadon.
Satunggal namanipun,
akekasih Dewi Rara Bawuk, kang satunggal Dewi Bleweh kang wewangi, grapyak
sumeh kaduk cucut, neng ngarsa gusti tan adoh.
Sang Retna depokipun,
yeku depok ing Cemarajamus, pratapane ing guwa Seluman werit, angker sinengker
barukut, boten sembarangan wong.
Bangkit uningen
ngriku, yen tan antuk lilane Sang Ayu, dene lamun wus kepareng den ideni,
kaiden ingkang amengku, sinome guwa katongton.
Gatoloco
Manjing Depok Cemarajamus
PUPUH
VIII
Sinom
Sinom
Ingkang samnya neng
asrama, Retna Dewi Lupitwati, lagya sakeca ngandikan, lawan ceti emban cantrik,
kaget dupi umeksi, dumateng wau kang rawuh, sajuga janma priya, lenggah sanding
para estri, Mlenukgembuk sigra nabda atetannya.
Lah sira iku wong
apa, wani malbeng Endragiri, rupamu ala tur kiwa, pinangkanira ing ngendi, lan
sapa kang wewangi, angakuwa mumpung durung, cilaka siya-siya, apa tan kulak
pawarti, lamun kene larangan katekan priya.
Gatoloco tansah
nyawang, boten pisan amangsuli, mendongong kendel kewala, lir bisu mung
clumak-clumik, malah angiwi-iwi, lingak-linguk kukur-kukur, dereng purun
cantenan, nudingi mring cantrik estri, dandu-dangu sumaur ngucap mangkono.
Sun iki janma utama,
nyata yen lanang sajati, kekasih Barangpanglusan, lan aran Barangkinisik,
tetelu jeneng-mami, ananging ingkang misuwur, manca pat manca lina, tanapi
manca nagari, Gatoloco puniku aran-manira.
Omahku ing tengah
jagad, pinangkane saking wuri, nuruti sejaning karsa, pramilane prapteng
ngriki, prelu arsa pinangggih, marang sireku wong ayu, duh mirah pujaningwang,
lamun condong sun-rabeni, Mlenukgembuk muring-muring asru sabda.
Gumendung si asu ala,
lancang pangucap kumaki, deksura tindak sembrana, adol bagus marang mami,
ingsun tan pisan sudi, andeleng marang dapurmu, becik sira minggata, aja katon
aneng ngriki, eman-eman panggonan den ambah sira.
Wangsulane gemang
lunga, malah sira mirah nuli, nurutana karsaningwang, duh wong ayu sun-rabeni,
mangsuli manas ati, wuwuse saya dalurung, si anjing kena sibat, tan kena ginawe
becik, mara age tutugna dak-kepruk bata.
Gatoloco
Nrerepi Wangsalan
Gatoloco saurira,
wideng galeng (yuyu) duh maskwari, wong ayu bok aja duka, kuwuk mangsa
kolang-kaling (luwak), ron kang kinarya kikir (rempelas), welasana awakingsun,
parikan jenang sela (apu), apuranen sisip-mami, jalak pita (kapodang)
sun-cadang dadiya garwa.
Baita kandeg samudra
(labuh), lara wirang sun-labuhi, terong alit dedompolan (ranti), bok iya nganti
sawarsi, bibis kulineng tasik (undur-undur), sayekti tan neja mundur, isih cuwa
atiku pan durung lega.
Lan maneh ngong
ngrungu warta, gustimu Sang Lupitwati, misuwur lamun waskita, pinter mring
sabarang ‘ilmi, tan ana kang ngungkuli, sarta wus jumeneng wiku, lamun kapata
nyata, manira arsa nandingi, bantah kawruh sakarsane ‘ilmu apa.
Ambatang
Cangkrimane Dewi Mlenukgembuk
Mlenukgembuk saurira,
badenen cangkriman-mami, lan soale gustiningwang, Retna Dewi Lupitwati, soale
emban cantrik, yen sira ngreti sadarum, najan rupamu ala, gustiku Sang
Lupitwati, apa dene para ceti cantrikira.
Mestine nurut kewala,
kabeh gelem anglakoni, Gatoloco alon mojar, apa temen tan nyidrani, upamane
ngapusi, apa sira wani tanggung, yen sira ora dora, sun-jawabe ing samangkin,
lah ucapna cangkrimane kaya apa.
Mlenukgembuk alon
mojar, ana wit agung siji, pang papat godonge rolas, kembange tanpa winilis,
wohe amung kekalih, mung sawiji trubusipun, mubeng wolu pangira, puniku ingkang
sawiji, ana dene ingkang satunggal.
Ingsun ningali maesa,
katahe amung kekalih, nanging telu sirahira, badenen cangkriman kuwi, Gatoloco
miyarsi, reka-reka tan sumurup, malenggong palingukan, kecap-kecap ketip-ketip,
Mlenukgembuk gumujeng alatah-latah.
Kowe maneh yen bisaa,
ambatang cangkriman iki, dapurmu ala tur kiwa, Gatoloco anauri, mengko disik
pinikir, supaya bisa katemu, mara pada rungokna, wong kabeh aneng ngriki,
sun-badene bener luput saksenana.
Ananging kalamun
salah, aja padha ngisin-isin, bismi’llah mbade cangkriman, cangkrimane wong
mrak-ati, wit agung mung sawiji, iku jagad tegesipun, pang papat iku keblat,
godong rolas iku sasi, trubus siji epang wolu iku warsa,
Kembang tanpa wilang
lintang, minangka woh loro kuwi, anane surya rembulan, lan maneh ingkang
sawiji, sira niku ningali, kebo loro ndase telu, iku wus dadi lumrah, kebo
‘alam dunya iki, lanang wadon ketel wulu sirahira.
Gatoloco alon ngucap,
apa bener apa sisip, mangkono pambatangingwang, mring cangkriman iki.
Mlenukgembuk miyarsi wus kabatang soalipun, rumasa yen kasoran, sedot mundur
sarwi nglirik, alon ngucap saiki narima kalah.
Ambatang
Cangkrimane Dewi Dudulmendut
Dudulmendut sigra
mapan, mesem-mesem angesemi, wus ayun-ayunan lenggah, Gatoloco nukya angling,
soal apa sireki, sun-badene cangkrimanmu, Dudulmendut angucap, mangkene
cangkriman-mami, mara age badenen ingkang pratela.
Ing ngendi prenahe
iman, ing ngendi prenahe budi, ing ngendi prenahe kuwat, apa kang luwih pait,
lan ingkang luwih manis, luwih atos saking watu, apa kang luwih jembar
ngungkuli jembaring bumi, apa ingkang luwih duwur saking wiyat.
Apa ingkang luwih
panas, ngungkuli panasing geni, luwih adem saking toya, luwih peteng saking
wengi, endi aran ningali, lan endi kang luwih duwur, endi kang luwih andap, apa
ingkang luwih gelis, akeh endi wong gesang karo wong pejah.
Wong sugih lawan wong
nista, wong jalu lawan wong estri, wong kapir lawan wong estri, wong kapir
lawan wong Islam, mara badenen saiki, Gatoloco nauri, prenahe iman puniku aneng
jantung nggonira, ing utek prenahe budi, otot balung prenah panggonane kuwat.
Prenahe wirang ing
mata, ing dunya kang luwih pait, batine wong malarat, dene ingkang luwih manis,
batine wong kang sugih, lamun wong kang luwih lumuh, kang blilu tan weruh
sastra, ingkang aran aningali, iku janma ingkang wruh ‘ilmuning Allah.
Ing ngendi kang luwih
perak, ing dunya kang luwih gelis, ingkang luwih bungahira, iku marmaning Hyang
Widdhi, kang amba luwih bumi, yekti pandeleng puniku, landep luwih kang braja,
iku nalare wong lantip, ingkang adem luwih toya ati sabar.
Luwih atos saking
sela, atine wong dangkal pikir, atine wong kang brangasan, panase ngungkuli
ngungkuli geni, wong jalu lan wong estri, yekti akeh wadonipun, sanajan wujud
lanang, tan weruh tegese estri, kena uga sinebut sasat wanita.
Wong urip lan wong
palastra, temene akeh kang mati, sanajan wujude gesang, kalamun wong tanpa budi
iku prasasat mati, wong sugih lan wong nisteku, mesti akeh kang nista, sanajan
sugih mas picis, lamun bodo tanpa budi tanpa nalar.
Kena sinebut wong
nista, tan duwe pakarti benjing, kalamun ing rahmatu’llah, wong Islam lawan
wong kapir, Islam kapir mung lair, yen tan ana anggitipun, menawa datan wikan,
pranatanira agami, tetep kapir yektine janma punika.
Wong iku nyata
pinteran, tan kena den mejanani, Dudulmendut mundur sigra, sarwi awacana aris,
wus bener ora sisip, saikine ingsun teluk.
Ambatang
Cangkrimane Dewi Rara Bawuk
Rara Bawuk gya mapan,
mangkana denira angling, ndika-bedek Gus Nganten cangkriman-kula.
Kabeh ingkang sipat
gesang, kang ana ing dunya iki, pangucape pirang kecap, mangka leklu iku
klimis, Gatoloco miyarsi, reka-reka tan sumurup, malenggong palingukan,
gedeg-gedeg angucemil, Rara Bawuk gumujeng alatah-latah.
Sarwi keplok
bokongira, angencepi ngisin-ngisin, sira maneh yen bisaa, anjawab
cangkriman-mami, dapurmu anjejinggis kaya antu lara ngelu, Gatoloco angucap,
mbuh bener mbuh luput iki, sun-badenen diajeng cangkrimanira.
Ucape kang sipat
gesang, kang ana ing dunya iki, panamung salikur kecap, nora kurang nora luwih,
dene sastra kang muni, pan iya amung salikur, kabeh ucaping jalma, kang ana ing
dunya iki, leklu klimis iya iku tegesira.
Telek neng alu
lesungan, yen dicekel yekti amis, salawase durung ana, telek ingkang mambu
wangi, Rara Bawuk miyarsi, yen kajawab soalipun, rumasa katiwasan, ora wurung
dirabeni, sentot mundur sumingkir semu kisinan.
Angucap ingsun wus
kalah, saprentahmu sun-lakoni.
Ambatang
Cangkrimane Dewi Bleweh
Gantya Dewi Bleweh
mapan, lenggah neja bantah ‘ilmi. Sang Dewi Bleweh angling, badenen
cangkrimaningsun, isine ‘alam dunya, kabeh ana pirang warni, lawan pira rasane
lamun pinangan.
Sun andulu wujudira,
adege wolung prakawis, pikukuhe raga tunggal, sipat papat keblat kalih,
patbelas ingkang keri, kang loro tutup-tinutup, samya manjer bandera, kekalih
pating karingkih, lan badenen, mangretine dadi paran.
Gatoloco duk miyarsa,
reka-reka tan mangreti, mung deleg-deleg kewala, Dewi Bleweh ngisin-isin,
lenggak-lenggok nudingi malerok sarwi gumuyu, sira masa bisaa, ambatang
cangkriman-mami, wong dapurmu saru kiwa ireng mangkak.
Gatoloco saurira,
mengko sun-pikire disik, bismi’llah mbade cangkriman, cangkrimane genduk kuwi,
isine dunya amung sanga katahipun, ingkang kinarya ngetang, angkane mung
sangang iji, ora nana ingkang luwih saking sanga.
Sawuse jangkep
sadasa, bali marang siji maning, iku tandane mung sanga, isine dunya iki, kabeh
mung sanga kuwi, kahanane rupa iku, yektine nem prakara, wijange sawiji-wiji,
ireng biru putih kuning ijo abang.
Liya iku ora nana,
rupa ingkang manca warni iku pada ngemu rasa, dene kabeh kang binukti, ing
‘alam dunya iki, rasane mung ana wolu, legi gurih kalawan, pait getir pedes
asin, sepet kecut ganepe wolung prakara.
Adu bokong tegesira,
genah lamun asu ganjing, pada adu bokongira, ngadeg suku wolung iji, keblatira
kekalih, madep ngalor lawan ngidul, sipate iku papat, matanira patang iji,
lawangane bolongan ana patbelas.
Cangkem irung miwah
karna, silite kalawan preji, gung-gunge kabeh patbelas, kang tutup-tinutup
sami, panjine dakar preji, pating krengih endemipun, dene umbul puletan,
bandera buntute kalih, ting jalentir lir bandera karo pisah.
Apa bener apa ora
mangkono pambatang-mami, mara age wangsulana, Dewi Bleweh duk miyarsi, kajawab
soalneki, sakalangkung getun ngungun, nggarjita jroning nala, pinasti kalawan
takdir, awakingsun kinanti wong kaya sira.
PUPUH
IX
Kinanti
Kinanti
Dewi Bleweh nulya
mundur, sarwi awacana manis, ingsun wus rumasa kalah, sakarepmu sun-lakoni,
manira manut kewala, ora sumeja nyelaki.
Ambatang
Cangkrimane Retna Dewi Lupitwati
Namun kantun kusuma
yu, Retna Dewi Lupitwati mapan lenggah arsa bantah, Gatoloco nabda aris, sireku
keri priyangga, embane kalawan cantrik.
Kalah bantah pada
mundur, sira Dewi Lupitwati, apa nutut apa bangga, sabudimu sun-kembari, Retna
Dewi angandika, apa saujarmu kuwi.
Yen sira ngarani
teluk, yektine teluk wak-mami, yen sira ngarani bangga, sabenere ingsun wani,
mung iki cangkrimaning-wang, katahe telung prakawis.
Badenen ingkang
dumunung, tegese wong laki rabi, lan tegese wadon lanang, tegese sajodho kuwi,
Gatoloco saurira, ora susah nganggo mikir.
Prakara cangkriman
iku, tegese wong laki rabi, ingkang aran wadon lanang, ingsun uga wus mangreti,
mung remeh gampang kewala, rungokna pambatang-mami.
Tegese wong lanang
iku, ala kang temenan kuwi iya iku ananingwang, rupane ala ngluwihi, wadon iku
tegesira genah panggonane wadi.
Wadine wong wadon
iku, wujude wujudmu kuwi, sabenere luwih ala, dunung sarta asalneki, acampur
kalawan priya, tuduhna akang ala iki.
Mula rabi aranipun,
wong lanang amengku estri, rahab ngrahabi sadaya, kang ala lawan kang becik,
mula lanang aranira, aja nglendot marang estri.
Mung iku
pambatangingsun, apa bener apa sisip, Lupitwati aturira, pukulun pepunden-mami,
saestu leres sadaya, marmane amba samangkin.
Nrimah kawon sampun
teluk, sumanggeng karsa nglampahi, muhung asrah jiwa raga, tan pisan neja
gumingsir, ing dunya prapteng delahan, tetep mantep lair batin.
Gatoloco
Mulang Para Garwa
Gatoloco sukeng
kalbu, gumujeng sarwi mangsuli, tuturira sun-tarima, lan maneh wiwit saiki,
sireku kabeh kewala, tetep dadi garwa-mami.
Mulane sira sadarum,
kudu manut gurulaki, sabarang parentahingwang, abot enteng aywa nampik, lamun
nampik siya-siya, tan wurung sida bilahi.
Wus lumrah wong
lanang iku, wajibe mengkoni rabi, sanajan rupane ala, nanging pantes den ajeni,
sinembah mring garwanira, krana aran gurulaki.
Solah tingkah murih
patut, satiti angati-ati, tan kena kanti sembrana, yen sira sembrana ora becik,
sanajan lunga sadela, kudu pamit marang mami.
Kajaba kang kadi iku,
rungokna pitutur-mami, amurih salametira, aywa karem karya serik, den sabar
aywa brangasan, ngajenana mring sesami.
Upama sira katemu,
marang pamitranmu yayi, kalamun sira micara, kudu ingkang sarwa manis, dimene
rena kang myarsa, aywa nganti den ewani.
Yen sira micara saru,
utawa demen ngrasani, mring alane liyan janma, sayekti akeh kang sengit, datan
seneng malah ewa, sinebut wong kurang budi.
Upamane ana tamu,
deng enggal sira nemoni, kang sreseh nuli bagekna, linggihane ingkang resik,
sireku kang lembah manah, sokur bisa nyugatani.
Sanajan tan bisa
nyuguh, nanging sumeh ulat manis, tembunge grapyak sumanak, rumaket sajak
gresepi, supaya tamune suka, seneng ora gelis mulih.
Yen sira semu
marengut, kang mradayoh yekti wedi, kinira kalamun ladak, utawa kinira edir,
den arani ora lumrah, datan kurmat mring sesami.
Watak andap asor iku,
wekasane nemu becik, raharja sugih tepungan, kineringan mring sesami, linulutan
pawong mitra, akeh ingkang tresna asih.
Kang garwa samya
tumungkul, sadaya matur wot sari, duh pukulun kasinggihan, wulangipun gurulaki,
sliring dawuh-paduka, sayekti kawula-pundi.
Tetenger
Sajatining Wadon Lan Sajatining Lanang
Gatoloco alon muwus,
rehning sira wus ngantepi, dharma saking karsaningwang, kepengin arsa udani,
pratandane kang sanyata, apa bener sira estri.
Samengko mrih
genahipun, manira arsa nontoni, mring prenah tetengerira, wujude ingkang
sajati, sireku pada lukara, supaya ceta kaeksi.
Para garwa alon
matur, duh pukulun kadi pundi, dene paring dawuh lukar, kawula lumuh nglampahi
krana saking boten limrah, nalar saru tan prayogi.
Gatoloco asru bendu,
tuturmu pada ngantepi, mantep lair batinira, mituhu mring gurulaki, kaya paran
ing samangkya, tan miturut prentah-mami.
Lamun rewel datan
manut, sireku bakal bilahi, sidane nemu cilaka, katiban gitik panjalin, wong
siji kaping limalas, lan maneh sun-sepatani.
Ananging yen pada
manut nurut marang karep-mami, sawuse lukar busana, nuli marang tilam sari,
awakingsun pijetana, supaya kesele mari.
Para garwa samya
manut, tyas ajrih den supatani, sadaya lukar busana, Gatoloco duk umeksi,
gumujeng alatah-latah, sarwi ngingkrang munggeng kursi.
Mangkana denira
muwus, saiki katon sajati, wus ceta nyata wanita, tengere wadon kaeksi,
warna-warna datan pada, ana gede ana cilik.
Rehning ceta wus
kadulu, wujudnya sawiji-wiji, akarya renaning driya, ing samengko sun-lilani,
kabeh pada tutupana, ngagema busana maning.
Yen sireku arsa
weruh, marang sajatining laki, duwekingsun tingalana, becike apa saiki, utawa
mengko kewala, sakarepmu sun-turuti.
Lamun sira ngajak
ngadu, duwekmu lan duwek-mami, manira manut sakarsa, gelem bae ingsun wani,
sira ngajak kaping pira, manira saguh ngladeni.
Retna Dewi alon
matur, pukulun pepunden-mami, prakawis nalar punika, amba tan kapengin uning,
dumateng wujuding priya, nuwun gunging pangaksami.
Kang awit
pamanggih-ulun, kirang prelu angingali, kawula datang mentala, lan malih boten
prayogi, pramilane boten susah, paduka paring udani.
Gatoloco alon muwus,
duh wong ayu merak ati, sumeh semune prasaja, susileng solah respati, wangsalan
iki rungokna, wulang mring sira wong manis.
Wangsalan
Wulang Wanodya
PUPUH
X
Dandanggula
Dandanggula
Jayeng sastra
empaning lelungid (carik), sirik ageng jenenging wanuja, luput barang reh
wurine, wruh ing wekasanipun, teja panjang kang ngemu warih (kluwung), sinjang
ageming priya (bebed), kang kedah sinawung, pawestri katah rubednya, taji
sawung (jalu) ganda pangusaping lati (lenga krawang), kalupute kawangwang.
Putran-denta
(pratima) ron aglar ing siti (uwuh), pelem agung kang galak gandanya (kuweni),
ewuh-aya pratikele, wanita tindak dudu, kuda mijil ing Tamansari (Kalisahak),
piring siti (cowek) upama, dadyan dewekipun, angrusak badan priyanggan sari
tala (malam) dadaking ron (talutuh) sun-wastani, nalutuh ‘alam dunya.
Kisma rempu (lebu)
atmaja Jumiril (Umarmaya), marma estri tan kalebu weca, Nata Prabu ing Tasmiten
(Geniyara), kaca kang tanpa ancur (ram), gawe eram ingkang ningali, pantes yen
piniyara, talatahing laut (muwara), ing tekad angayawara, jamang wastra (tepi)
ojating wong awewarti (kaloka), netepi ing saloka.
Gingsiring wulan
purnama siddhi (grahana), bebayi sah kang saking tuntunan (puput), graitanen
sauntase, ingkang tumibeng luput, tambang palwa (welah) ingsun-wastani, parikan
jenu tawa (tungkul), pan aja katungkul, ing solah kang tanpa karya, menyan
kuning (welirang) kang toya saking jasmani (kringet), engeta kawirangan.
Ing Ngajerak Papatih
Nata Jin (Sannasal), pulas langking kang kinarya sastra (mangsi), keksi-eksi
wekasane, tanpa asil ing laku, sembahyange janma minta sih (salat hajat),
katrapaning manusa (denda), dendaning Hyang Agung, tanpa kajating panyipta,
yasa ranu (bale kambang) Narendra Bojanagari (Suryawisesa), kumambang ing
wisesa.
Janma wirya (mukti)
salendro jroning pring (suling), dipun eling-eling wong ngagesang, aja manggung
mukti bae, duh babo jamang wakul (wengku), sekar pandan mawur kasilir (pudak),
najan tedaking Nata, sajagad winengku, barat gung mrataweng wreksa (prahara),
jarot pisang (serat) ana mlarat ana sugih, wus kaprah ‘alam dunya.
Putri Mandura
(Sumbadra) kang nyamang kudi (karah), najan trahing janma sudra papa, lamun
becik pamarahe, aji Nata Salyeku (candrabirawa), puter alit ginantang nginggil
(prekutut), patut sira-anggowa, condongna ing kalbu, Wiku Raja ing Kusniya
(Bawadiman), Sarkap putra (Samardikaran) den gemi simpen wewadi, ywa kongsi
kasamaran.
Tawon agung kang
atala siti (tutur), wikan nugraha wulang achirat (swarga), yen siranggo tutur
kiye, nyuwargakken bapa biyung, nyarambahi mring kaki nini, salawase raharja,
mitra karuh lulut, yen kena godaning setan, sapu gamping (usar) garwa Hyang
Guru Pramesti (Batari Durga), durgama karya sasar.
Wideng galeng (yuyu)
Kumbayana siwi (Aswatama), tegese estri ayu utama, pratanda serat pangrembe
(penget), cipta tyas tan kawetu (graita), kang wus lepas graita lantip,
nget-enget ing kawignyan, pangumbaring puyuh (jajah), anjajah saruning badan,
jala panjang (krakad) suluke wayang kalitik (sendon), yen kaledon ing tekad.
Kentang rambat
(katela) gancaring wong ngringgit (lakon), tetelada estri kang utama, kang
prayoga lelakone, singa lit munggeng kasur (kucing), kenya putri Kartanegari
(Susilawati), yen tan susileng priya, pan kuciweng semu, dekunging sabda tanaga
(taklim), gugur parlu (batal) nora batal ing wewadi, wong taklim sapadanya.
Gatoloco
Pamit Lunga Marang Cepekan
Retna Dewi matur awot
sari, saking dawuh piwulang-paduka, muhung nuwun pangestune, mugi-mugi jinurung,
badan-kula bangkit nglampahi, Gatoloco ngandika, duh sira wong ayu, ayune ayu
temenan, aywa kaget ingsun lilanana pamit, saiki ingsun lunga.
Krana prelu kangen
arsa tilik, anak murid ing pondok Cepekan, besuk bali mrene maneh. sira keri
rahayu, Gatoloco mangkat pribadi, ing marga tan winarna, kacarita sampun,
dumugi pondok Cepekan, para murid dupi miyat ingkang prapti, sukeng tyas kanti
kurmat.
Gatoloco
Jumeneng Gurunadi
Gatoloco praptanipun,
ing Cepekan pondok santri, langkung sukaning wardaya, aningali para murid,
samya sanget kurmatira, dumateng Sang Gurunadi.
Nulya minggah ing
langgar gupuh, sesalaman genti-genti, riwusnya samya salaman, para murid
nilakrami, wilujeng rawuh-paduka, Gatoloco anauri.
Iya saking
pandongamu, ingsun ginanjar basuki, sasuwene ingsun-tilar, sira kabeh anak
murid, apa pada kawarasan, santri murid awot sari.
Pangestu
brekah-pukulun, palimarmaning Hyang Widdhi, sadaya kawilujengan, maksih
langgeng kados lami, Gatoloco angandika, kapriye wulangku nguni.
Apa sira isih emut,
sokur lamun ora lali, aturnya maksih kemutan, kawula sanget kapengin, nuwun
mugi kasambungan, lajengipun kados pundi.
Gatoloco alon muwus,
panjalukmu sun-turuti, sireku aywa sumelang, uga bakal sun-sambungi, lah mara
pada rungokna, manira tutur saiki.
Medarake
Banjure Soal-jawabing ‘Ilmu
Nugrahaning budi iku,
saurana tri prakawis, cipta ning kang kaping pisan, panggraita kaping kalih,
sang panyipta kaping tiga, kanugrahaning roh kuwi.
Saurana iku telu, ana
dene ingkang dingin, urip tan kalawan nyawa, ingkang kaping kalih kuwi, ora
angen-angen liyan, Allah kewala kaping tri.
Tan ana woworanipun,
ingkang wahdati’lmujudi, nugrahan sakarat pira, saurana tri prakawis, kang
dingin adepanira, idep ingkang kaping kalih.
Madep ingkang kaping
telu, lamun sira den takoni, nugrahaning iman pira, saurana tri prakawis, sokur
ingkang kaping pisan, tawakal ingkang ping kalih.
Sabar ingkang kaping
telu, pira nugrahaning tohid, saurana dwi prakara, krana tetep ingkang dingin,
wedi kaping kalihira, nugrahan ma’rifat jati.
Sira sumaura gupuh,
iku namun saprakawis, ana ing kahananira, anenggih karsa: rasaning, rasa wisesa
prayoga, martabate kramat kuwi.
Mangretine ana telu,
karem af’al para mukmin, para wali karem sifat, akarem dzat para nabi, lire
karem ing dzatu’llah, ya sok ana asihaning.
Ingkang karem sifat
iku, uga ana gumleteking, lire karem af’alu’llah, mila ana obah osik, yen sebit
paningalira, ening kabuka sayekti.
Ing sifat jamal
puniku, jamal kamal kahar nenggih, dumadine imanira, sakbul gumleteking ati,
dadine oleh sampurna, sampurnaning gesang nenggih.
Martabate nyawa iku,
lamun sira den takoni, katahe namung satunggal, iya iku roh idlafi, mung sawiji
marganira, tegese urip puniki.
Ora nana urip telu,
ingkang mesti mung sawiji, lamun sira tinakonan, endi Allah ing saiki, iku nuli
saurana, sapa ingkang ngucap kuwi.
Aja ta sireku umyung,
yen sira dudu Hyang Widdhi, yektine ingkang den ucap, kang ngucap tan liyan
Widdhi, nanging kudu kawruhanana, ing panarima sayekti.
Ana ingkang nrima
iku, kaja toya lawan siti, lawan ingkang kaya udan, apa dene kaya wesi, kalawan
kaya samudra ingkang kaya lemah warih.
Den rumesep
tegesipun, ora pegat kang rohani, tegese kang kaja udan, datan pegat
tingalneki, ana maneh kaja tosan, sakarsanira mrentahi.
Ginaweya arit wedung,
petel wadung kudi urik, ora owah sifatira, isih bae wujudneki, ingkang upama
samudra, pituduh ingkang prayogi.
Puniku mestine antuk,
ing ujar sakecap tuwin, ing laku satindak lawan, ameneng sagokan nenggih, lamun
wis kaja samudra, ora owah tingalneki.
Sira andulu dinulu,
ora nana tingal kalih, ora nana ucap tiga, dadi sampurna salating, weruh
paraning sembahyang, weruh paraning ngabekti.
Nyata bener ora
kusut, lan weruh paraning osik, weruh paraning nengira, weruh paraning miyarsi,
weruh paraning pangucap, weruh paran ngadeg linggih.
Lan weruh paraning
turu, weruh paranira tangi, weruh paraning memangan, weruh paran nginum warih,
weruh paran ambebuwang, weruh paran sene nenggih.
Weruh parang seneng
nepsu, weruh paraning prihatin, weruh paran ngidul ngetan, mangalor mangulon
kuwi, weruh paraning mangandap, weruh paraning manginggil.
Weruh paran tengah
iku, weruh paranira pinggir, weruh paraning palastra, weruh paranira urip,
weruh kabeh kang gumelar, kang gumreget kang kumelip.
Tan samar weruh
sadarum, anane samita iki, sira kabeh poma-poma, anakingsun para murid, sireku
aywa sembrana, weruha rasaning tulis.
Dene sira yen wis
weruh, kekerana ingkang werit, aywa umyung pagerana, aywa sembarangan kuwi,
nganggo duga kira-kira, aywa dumeh bisa angling.
Lan maneh aywa
kawetu, mring wong ahli syara’ nenggih, yen maido temah kopar, karana rerasan
iki, ora amicara syara’, amung sajatining ‘ilmi.
Ingkang renteng
ingkang racut, tan ana kaetang malih, caritane soal ika, pada anggiten ing
batin, dadi wijange sadaya, sira ingkang ahli budi.
*****
Ingkang kepengin
ngersakaken Serat Gatoloco, sumangga dipun copy lan mugi-mugi sageta
manfaat kagem bebrayan sedaya.
Langganan:
Postingan (Atom)